سه‌تار چیست؟
ساز سه‌تار از سازهای زهی زخمه‌ای (مضرابی) است که آنرا از خانواده تنبور می‌دانند و امروزه در مقایسه، نزدیک‌ترین ساز به تار است و معمولا نوازندگان تار با نواختن سه‌تار هم آشنا هستند.
مواد اصلی ساخت این ساز چوب، فلز، زه و یا نخ‌های نایلونی است و این ساز از قدیم تا به امروز تغییرات چشم‌گیری داشته است.
نوازندگان این ساز را به صورت نشسته و افقی روی ران پای خود قرار می‌دهند و با یک دست دستان یا پرده‌ها می‌گیرند و با انگشت دست دیگر مضراب می‌زنند.
از نظر تاریخی استفاده از این ساز به دوران صفویه برمی‌گردد که تصاویر آن در دیوارنگاری‌ها و نگارگری‌های صفوی و قاجار دیده می‌شود.
ساختار سه تار
کاسه طنینی
کاسه سه‌تار گلابی شکل و ساخته شده از چوب توت یا گردو است. کاسه را گاهی یک تکه و گاهی از ترکهای متصل شده به‌هم می‌سازند و برای زیبایی با صدف یا استخوان تزیین می‌کنند. صفحه ساز نیز روی کاسه قرار می‌گیرد و عمل طنین و پرورش صدا داخل آن صورت می‌گیرد.
سیم گیر
قطعه‌ای چوبی است که در انتهایی‌ترین قسمت ساز قرار دارد و جنس آن گاهی از چوب و گاهی استخوانی است. سیم‌گیر که در انتهای بدنه کاسه نصب شده وظیفه نگه‌داری گره انتهایی سیم‌های ساز را بر عهده دارد.
صفحه رو
صفحه سه‌تار نیز از جنس چوب است و روی آن سوراخ‌هایی تعبیه شده است که صدا از کاسه طنینی خارج شود.
خرک
خرک از جنس چوب و به طول تقریبا ۴ سانتی‌متر و ارتفاع تقریبا ۷ میلی‌متر است و روی صفحه ساز قرار می‌گیرد. روی خرک شیارهای کم‌عمقی تراشیده شده که محلی برای عبور سیم‌ها و از هم جدا نگه داشتن آن‌هاست.
دسته ساز
دسته سه‌تار در ادامه کاسه تعبیه شده است و به صورت لوله‌ای تو پر به قطر تقریبا ۲/۵ سانتی‌متر و طول ۴۵ تا ۵۰ سانتی‌متر است. جنس دسته نیز از چوب است. روی دسته پرده‌ها یا دستان‌ها تعبیه شده است و نوازنده روی آن‌ها انگشت‌گذاری می‌کند. دسته سه‌تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. گاهی برای زیبایی ساز طول دسته را با صدف یا استخوان تزیین می‌کنند.
سرپنجه
در ابتدای طول دسته قرار دارد و از جنس چوب است. ۴ گوشی ساز در طرفین آن تعبیه شده است.
گوشی ها
گوشی‌ها در بالاترین قسمت ساز و روی سرپنجه تعبیه شده‌اند. جنس آن‌ها نیز از چوب است و تعداد آن به تعداد سیم‌های ساز، ۴ عدد است. سیم‌های ساز به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند و با شل و سفت کردن سیم‌ها می‌توان آن‌ها را کوک کرد.
شیطانک
قطعه‌ای چوبی و باریک و کوچک است که بین دسته ساز و سرپنجه قرار دارد. روی شیطانک شیارهایی ایجاد شده است و سیم‌ها هریک از درون این شیارها به سمت گوشی‌ها هدایت می‌شوند.
دستان‌ها یا پرده
دستان‌بندی ساز سه‌تار درست مثل ساز تار است. جنس آن نیز از قدیم زه و امروز گاهی از نایلون است. تعداد آن از ۲۵ عدد تا ۲۸ عدد است و در گروه‌های چهارتایی و سه‌تایی بسته می‌شود.
تعداد و جنس سیم‌ها
سه‌تار دارای ۴ سیم با ضخامت‌های مختلف است که سیم چهارم آن یا بم را درویشی به‌نام مشتاق علی‌شاه به آن اضافه کرده است.
وسعت ساز
وسعت معمول این ساز حدود سه اکتاو است و دقیقا وسعتی شبیه ساز تار دارد.
مضراب سه‌تار
سه‌تار را با انگشت سبابه دست راست می‌نوازند. گاهی نیز از ناخن مصنوعی یا مضراب‌هایی از جنس شاخ یا فلز استفاده می‌کنند که در انگشت سبابه قرار می‌گیرند.
تمامی تکنیک‌های مضرابی که در ساز تار قابل اجراست مثل ریز، شلال، دراب، تک ریز و… در سه‌تار نیز قابل اجراست.
ویژگی‌های دیگر سه‌تار
در سه‌تار نیز علایم قراردادی خاصی برای مضراب زدن و اجرای دیگر حالت‌ها استفاده می‌شود، با این تفاوت که برعکس تار، مضراب راست (۸) از پایین به طرف بالا، و مصراب چپ (۷) از بالا به‌طرف پایین نواخته می‌شود.
سه‌تار نیز در تک‌نوازی و گروه نوازی استفاده می‌شود و از امکانات اجرایی تار برخوردار است.
تغییرات ایجاد شده در سه‌تار
مهم‌ترین تغییری که در این ساز ایجاد شده را می‌توان اضافه شدن سیم بم یا چهارم به ساز دانست. این سیم را درویشی سه‌تار نواز به‌نام مشتاق علی‌شاه به سه‌تار اضافه کرد و نوازندگان قدیمی این سیم را مشتاق می‌نامیدند.
از دیگر تغییرات ایجاد شده می‌توان به ساخت سه‌تار در اندازه‌های متفاوت اشاره کرد. امروزه سازندگان با کوچک‌تر یا بزرگ‌تر کردن کاسه سه‌تار صداهای متفاوتی از آن تولید می‌کنند.
کوک سه‌تار
امروزه دو روش متداول برای کوک کردن سازها وجود دارد. کوک کردن با دستگاه تیونر و کوک کردن با گوش.
باتوجه به پیشرفت تکنولوژی استفاده از تیونر امروزه در بین نوازندگان بسیار متداول‌تر است و ضمن اینکه دستگاه تیونر کوک کاملا دقیقی را به نوازنده ارائه می‌کند؛ اما این در حالی است که به علت وجود فاصله‌های متنوع در موسیقی ایران مثل ربع پرده و همچنین تفاوت سلیقه شنیداری فواصل بین نوازندگان و موسیقی‌دانان ایرانی، بسیاری از اساتید مخالف استفاده از این نوع دستگاه‌ها هستند و اعتقاد دارند نوازندگان باید کم‌کم گوش خود را قوی کنند و کوک ساز را با گوش خود انجام دهند.
اما برای نوازندگان تازه‌کار تیونر بهترین راه برای کوک کردن سریع ساز است که بعدها می‌توان با پرورش گوش آنرا به کوک کردن با گوش تغییر داد.
مبحث کوک در واقع یک قراردادی است که بین نوازندگان و موسیقی‌دانان به شکل ثابت وجود دارد و رعایت می‌شود، مثلا در یک ارکستر بین افراد این قرارداد وجود دارد که سازشان را “دو ۴۴۰” کوک کنند و بنابراین طبق این قرارداد دیگر هرج‌ومرج صوتی به‌وجود نمی‌آید.
در موسیقی کلاسیک ایرانی باتوجه به تنوع و گستره نغمات و مایه‌ها و تعدد دستگاه، باتوجه به فضای دستگاه کوک نیز تغییر می‌کند و برای هر دستگاه کوک متفاوتی وجود دارد.
کوک اصلی در ساز سه‌تار و البته تار، به ترتیب از سیم پایین دو، سل، دو است. باید توجه داشت که دو سیم بالایی ساز یک واحد محسوب می‌شوند و در اکثر مواقع این دو سیم یک کوک دارند.
کوک دستگاه ماهور و چهارگاه
باتوجه به فواصل این دو دستگاه کوک مناسبی که برای این دو متداول است دو، سل، دو، دو است.
کوک دستگاه شور و متعلقات
برای دستگاه شور و متعلقات آن که شامل آوازهای ابوعطا، دشتی، افشاری است معمولا از کوک دو، سل، دو، فا استفاده می‌شوند. یعنی جفت سیم‌های بم هریک کوک متفاتی دارند. سیم سوم نت دو و سیم چهارم نت فا کوک می‌شود.
آواز دیگر در متعلقات شور به اسم بیات ترک وجود دارد که باتوجه به فضای متفاوت آن کوک متفاوتی دارد و دو، سل، سی‌بمل، فا کوک می‌شود.
کوک دستگاه سه‌گاه
این دستگاه از متفاوت‌ترین و به‌عقیده بعضی از اساتید سخت‌ترین دستگاه از نظر فواصل و کوک است. کوک این دستگاه دو، سل، لا کرن، فا است.
کوک دستگاه همایون، نوا و آواز بیات اصفهان
دستگاه همایون و مشتق آن آواز اصفهان به‌علاوه دستگاه نوا دو، سل، ر، ر کوک می‌شوند.
کوک دستگاه راست پنجگاه
این دستگاه دو، فا، دو، دو کوک می‌شود. امروزه نوازندگان به توجه به خلق فضاهای جدیدتر و آهنگ‌سازی به سبک‌های متفاوت کوک‌های جدیدتر و متفاوت‌تری را برای کارهای خود درنظر می‌گیرند و این مواردی که ذکر شد کوک‌های متداول‌تری است که بین نوازندگان رواج دارد.
نوازندگان سه‌تار از دیرباز تا کنون
این ساز هم‌زمان با ساز تار رواج پیدا کرد و معمولا نوازندگان تار این ساز را می‌نوازند. حال به بررسی چند تن از نوازندگان مهم و تاثیرگذار این ساز به ترتیب زمانی می‌پردازیم.
میرزا عبدالله
وی فرزند علی‌اکبرخان فراهانی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین موسیقی‌دانان ایران بود و نوازندگی را از پدرش آموخت؛ همچنین وی از راویان ردیف موسیقی ایرانی است و امروزه ردیف وی از مهم‌ترین مراجع موسیقی ایرانی است. وی شاگردان بسیار مهمی از جمله: احمد عبادی (پسر خودش)، ابوالحسن‌خان صبا، حسین هنگ‌آفرین و… تربیت کرد.
احمد عبادی
وی بعد از آموزش نزد پدرش میرزا عبدالله و خواهرانش، شیوه شخصی‌تری را پیش گرفت. وی دارای سبک و شیوه بسیار شخصی در ساز خود بود و مبدع کوک و شیوه‌های نوینی در این ساز بود.
ابوالحسن‌خان صبا
وی نه تنها در ساز سه‌تار، بلکه در تمام موسیقی ایران بسیار تاثیرگذار و مهم تلقی می‌شود. وی کتاب‌هایی برای پرورش و آموزش نوازندگان سه‌تار تهیه کرده است که تا به امروز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
یوسف فروتن
از مهم‌ترین نوازندگان ساز سه‌تار بود و قطعات زیادی را ساخته است و امروزه این قطعات مورد توجه بسیاری از نوازندگان است. او تحرک خاصی در نواختن داشت و مضراب‌های محکم، پیچیده و روان از ویژگی‌های سبک او بود.
سعید هرمزی
وی سه‌تار را شخصی فرا گرفت و این ساز را کاملا سنتی می‌نواخت. از ویژگی‌های مهم ساز وی می‌توان مضراب‌های چپ و راست نامساوی، عدم استفاده از تک سیم و رعایت دقیق ضرب‌ها را نام برد.
داریوش طلایی
وی از نسل نوازندگان جدید به‌شمار می‌رود و در پیش‌برد این ساز نقش مهمی ایفا کرده است. او ردیف میرزا عبدالله را برای سه‌تار و تار مکتوب و با سه‌تار خود ضبط کرده است.
حسین علیزاده
شاید بتوان او را مهم‌ترین شخص در سه‌تار نوازی معاصر دانست. تاثیرات وی بر روی این ساز جریان مهمی را پایه‌گذاری کرد.
وی با برداشت از ساز سه‌تار ساز جدیدی به اسم شورانگیز را ساخت که صدایی شبیه به سه‌تار دارد اما با ساختمانی متفاوت که رنگ صوتی جدیدی را تولید می‌کند. همچنین وی به نگارش کتاب‌ها و ضبط‌هایی برای آموزش این ساز پرداخته است.
ویژگی‌های یک سه‌تار خوب:
برای شروع نواختن لازم نیست که ساز گران قیمتی را درنظر گرفت. در ابتدا می‌توان ساز مشقی‌ای را تهیه کرد و بعدها ساز حرفه‌ای‌تری را درنظر گرفت.
از ویژگی های مهم یک سه‌تار خوب می‌توان چند مورد را نام برد.
- شکل و اندازه کاسه ساز نقش مهمی در صدای این ساز دارد. همان‌طور که قبل‌تر توضیح داده شد کاسه این ساز به دو شکل یک تکه و ترکهای ساخته می‌شود. باید توجه داشت ساز یک تکه فاقد هرگونه درز و ترک باشد و همچنین ساز ترکهای هم چفت مناسب و بدون درزی داشته باشد.
- دسته ساز نیز باید از یک استاندارد درستی تبعییت کند و اندازه و طولی درستی داشته باشد. قطر دسته نیز از اهمیت بالایی برخوردار است که ارتباط مستقیمی با درستی شکل دست نوازنده دارد.
- صفحه رویی ساز نیز نباید قطر نامناسبی داشته باشد و به درستی صدا را به کاسه منتقل کند.
- خرک و سیم‌گیر نیز باید تناسبی در شیارهای و قرارگیری سیم‌ها رویشان داشته باشند تا فاصله درست بین سیم‌ها رعایت شود.