سه تار یک ساز زهی و مضرابی ایرانی است که در موسیقی دستگاهی ایرانی بسیار رواج دارد. این ساز در ابتدا جزو خانواده‌ی ساز تنبور و تار بوده است، اما امروزه بیشتر به تار شبیه است. از اولین و قدیمی‌ترین نمونه‌های این ساز، میتوان به ساز ناصرالدین شاه اشاره کرد که طی اتفاقانی به دست احمد عبادی می‌رسد. پیش‌تر مطلبی درباره راهنمای خرید ساز سه تار نوشته‌ایم که پیشنهاد میکنیم حتما مطالعه نمایید. در ادامه برجسته‌ترین اساتید و نوازندگان سه تار درطول زمان را مرور و بررسی خواهیم کرد:
بهترین سه تار نوازان ایرانی
در این قسمت ما به معرفی معروف‌ترین نوازندگان سه تار و تار ثبت شده در تاریخ ایران می‌پردازیم.
میرزا عبدالله فراهانی
نوازنده معروف تار در دوران ناصرالدین شاه متولد ۱۲۲۲ است که در سال ۱۲۹۷ در سن ۷۵ سالگی چشم از جهان فروبست.
یکی از سرشناس‌ترین نوازندگان سه تار و تار، و از اساتید موسیقی است که در سال ۱۲۲۲ در شیراز به دنیا آمد. او که دومین فرزند آقا علی اکبر فراهانی، نوازنده چیره‌دست تار در دوران ناصرالدین شاه، و پدر احمد عبادی، از مشهورترین نوازندگان سه تار میباشد، او ردیف موسیقی ایرانی را به نظم درآورد.
میرزا عبدالله علاوه بر سه تار در نواختن تار هم استاد بود، اما شهرت او بیشتر در سه تار نوازی است. او شاگردان زیادی داشت از جمله: مهدی‌قلی هدایت، فرصت شیرازی، ابوالحسن صبا، حسین هنگ‌آفرین، سید حسین خلیفه، مهدی‌خان صلحی، اسماعیل قهرمانی، سید مهدی دبیری، حاج آقا مجرد ایرانی و پسرش احمد عبادی.
او با بازنگری در دستگاه‌های موسیقی ایران و ترکیب بعضی از آنها، هفت دستگاه کامل و مستقل ایجاد کرد که توسط تعدادی از شاگردانش از جمله: میرزا نصیر، فرصت شیرازی و مهدی‌قلی هدایت در طول هفت سال نت‌نویسی شدند.
چهار فرزند میرزا عبدالله فراهانی به نام های: مولود، ملوک، جواد و احمد همه با موسیقی آشنایی و در آن تبحر داشتند. میرزا عبدالله فراهانی سرانجام در سال ۱۲۹۷ در سن ۷۵ سالگی و در تهران درگذشت.
استاد ارسلان درگاهی
متولد ۱۲۸۱ در تهران از شاگردین درویش خان. او متولد سال ۱۲۸۱و شهر تهران میباشد. وی که از کودکی به هنر علاقمند بود برای تحصیل به مدرسه کمال الملک رفت و در ۱۵ سالگی نزد درویش خان نوازندگی تار و سه تار را شروع و توانست نشان تبرزین طلایی را از استاد درویش خان دریافت کند.
ارسلان درگاهی با نواختن تار و سه تار همراه با آواز قمرالملوک و ضبط صفحه به محبوبیت زیادی دست پیدا کرد. البته او هرگز به صورت حرفه‌ای شغل نوازندگی را انتخاب نکرد و به عنوان کارمند مشغول به خدمت بود و به همین دلیل در نوازندگی از نام مستعار امیر ارسلان استفاده می‌کرد.
بعدتر نیز چون به سه تار علاقه بیشتری داشت، نوازندگی تار را کنار گذاشت. از میزان هنر و تبحر او در نوازندگی به نقل قول روح اله خالقی اشاره میکنیم که او را باادب، لطیفه گو، با ذوق و دوست داشتنی می‌داند.
درمورد او می گوید: «ارسلان درگاهی موسیقی را نه برای جلب توجه، بلکه برای علاقهٔ ذاتی اش دنبال می‌کند و در عصری که بسیاری از هنرمندان به نام هنر، موسیقی را به ابتذال کشاندند، وی خود را از آنها جدا می‌گیرد و فقط در محافل آشنا و دوستان می‌نوازد».
استاد جلال ذوالفنون
ذوالفنون در شناسایی موسیقی ایران به جهانیان سهم بسیاری داشت. جلال ذوالفنون متولد سال ۱۳۱۶ در شهرستان آباده استان فارس هستند. پدر او حبیب ذوالفنون و برادرش محمود ذوالفنون از اولین استادان وی در موسیقی بودند.
او در سن ۹ تا ۱۸ سالگی در هنرستان موسیقی ملی مشغول تحصیل بود و سپس موسیقی کلاسیک را در دانشگاه تهران درطول چهار سال دنبال کرد.
جلال در طول تحصیل خود از محضر بسیاری از استادان آن دوره استفاده کرد از جمله: ارسلان درگاهی، روح اله خالقی، ابوالحسن صبا، جواد معروفی، حسن صبا، موسی معروفی، نورعلی برومند، دکتر مسعودیه، یوسف فروتن، دکتر داریوش صفوت، سعید هرمزی و علیرضا مشایخی.
او فعالیت‌های هنری زیاد و ارزشمندی درطول سالیان انجام داده است که از بین آنها میتوان به: فعالیت موسیقایی در سازمان رادیو و تلویزیون، تدریس موسیقی در مقاطع مختلف از مهدکودک و دبستان تا دانشگاه، کنسرت های بسیار در داخل و خارج از ایران (ژاپن، آمریکا، کانادا، اروپا و استرالیا)، تلفیق موسیقی ایرانی با باله‌های اروپایی با همکاری موریس بژاز، برگزاری کنسرت در نیویورک برای معرفی موسیقی ایرانی به دنیا با همکاری موسسه world music institiute، برگزاری کنسرت در سارمان ملل متحد در سال ۱۹۹۴ و تالیف کتاب های بسیار در زمینه موسیقی و آموزش آن، اشاره کرد.
علی اکبر خان شهنازی
نوازنده تار و از شاگردان میرزا حسینقلی و میرزا عبدلله. استاد علی اکبرخان شهنازی از اساتید قدیمی سه تار است و در تدریس موسیقی سنتی ایرانی نیز شناخته شده است. پدر و عموی وی به نام های میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله اولین اساتید وی بوده‌اند.
او برای ادامه‌ی آموزش خود نزد درویش خان رفت. علی اکبر خان را میتوان تک نواز و همنواز تار و همچنین آموزگار تار و ردیف‌های سازی به شمار آورد.
او صفحات گرامافون مختلفی از جمله تک نوازی های خود، یا همنوازی با خوانندگانی چون دماوندی و اقبال السلطان را در کارنامه ی خود دارد. بهترین آثار شهنازی را میتوان پیش درآمد ابوعطا، تصنیف ابوعطا، رنگ سه گاه و تصنیف چهارگاه دانست.
او همچنین مؤلف آثاری مانند ردیف عالی تار به روایت میرزا حسینقلی، و ردیف تار به روایت خودش میباشد. او شاگردان برجسته ای نیز تربیت کرده است از جمله: محمدحسن عذاری، رضا وهدانی، هوشنگ ظریف، حبیب اله صالحی، محمدرضا لطفی و داریوش پیرنیاکان.
حسین کسایی
نوازنده تار و از شاگردان استاد صبا. استاد حسن کسائی متولد مهرماه ۱۳۰۷ میباشد و از کودکی به موسیقی علاقمند بوده است. او در ۱۲ سالگی نوازندگی نی را آغاز و در ۱۳ سالگی به کلاس‌های استاد نوایی رفته است.
کسائی سپس برای یادگیری نواختن ردیف‌ها، شاگردی استاد صبا را تجربه کرد و با هنرمندان بزرگی از جمله خالقی، مشیر همایون و حسین محجوبی همکاری کرد. کسائی سال های زیادی به عنوان صاحب مکتب در زمینه‌ی نی، سه تار و آواز در اصفهان مشغول به فعالیت‌های موسیقایی بوده است.
هرچند او را بیشتر استاد بداهه‌نوازی می‌دانند اما مقدار زیادی از ضربی‌ها و آوازی‌های نوازندگان نی، از نوازندگی های او بهره گرفته اند. او در نواتن نی ایرانی بی‌رقیب بود و در زمان های فراغتش نیز به نواختن سه تار می‌پرداخت و او را میتوان از جمله برجسته‌ترین نوازندگان سه تار دانست.
استاد محمد رضا لطفی
در ۲۳ سالگی و پس از آموختن موسیقی ایرانی به منظور آشنایی با موسیقی کلاسیک و نوازندگی ویولن به آمریکا مهاجرت می‌کند. محمدرضا لطفی یکی از چهره های به نام و شناخته شده در موسیقی ایرانی استو او متولد در ماه ۱۳۲۵ در شهر گرگان است. لطفی را شاید بتوان شناخته‌شده‌ترین نوازندگان سه تار دانست.
پدر او علاوه بر شعل معلمی، نوازنده‌ی تار و خواننده نیز بوده است. برادر لطفی نیز تار می‌نواخته است. خود لطفی میگوید بیشتر تحت تاثیر برادرش به نوازندگی تار علاقمند شده است تا پدرش.
او در طول تمام زندگی حرفه‌ای خود، مشغول تلاش برای حفظ موسیقی سنتی ایرانی و آموزش آن به علاقمندان و شاگردانش بوده است. او نوازنده‌ای بسیار چیره دست و با تکنیک بود و همواره شور و اشتیاقی خاص نسبت به موسیقی سنتی و نوازندگی تار داشت.
زندگی هنری او برای علاقمند موسیقی بسیار تاثیرگذار است و او را به چهره‌ای جاودانه در عرصه‌ی موسیقی سنتی ایران تبدیل کرده است.
لطفی هم‌زمان با تار، به نوازندگی ویولن کلاسیک نیز مشغول بود و به گفته خودش، زمانی در ۲۳ سالگی پس از اینکه تمامی آموزش‌های ردیف، رِنگ‌ها، ضربی‌ها و… را پشتِ سر گذاشته بود، موسیقی ایرانی را رها کرد تا به سراغ موسیقی کلاسیک غرب برود و در آمریکا ادامهٔ تحصیل بدهد.
فعالیت‌های هنری محمدرضا لطفی
بنابراین برای مدت‌ها تنها به فعالیت در زمینهٔ موسیقی کلاسیک غربی، و نوازندگی ویولن پرداخت. خودش نقل می‌کند که پس از مدتی یک روز چشمش به سه‌تارش، که روی دیوار اتاق آویزان بود، افتاد و از روی دل‌تنگی با این ساز، سه‌تار را برداشته و به نواختن مشغول شده‌است. وی اضافه می‌کند:
«همین که دوتا ناخن به آن زدم، اشک از چشمانم سرازیر شد. دیدم که موسیقی غرب چنین حالتی را هیچ وقت به من نمی‌دهد.»
محمدرضا لطفی دوران سربازی خود را با سپاهِ دانش به سنندج رفته بود و در همین زمان با خانوادهٔ کامکار آشنا شد. به‌واسطهٔ همین آشنایی وی با قشنگ کامکار از اعضای گروه کامکار معروف آشنا شد و در نهایت ازدواج کرد البته لطفی و قشنگ کامکار در نهایت از یکدیگر جدا شدند.
قشنگ کامکار اولین خانمی هست که پس از انقلاب به منظور اجرای موسیقی به روی صحنه رفت و بعدها به همراه سیما بینا کنسرت‌هایی ویژه بانوان در خارج از کشور برگزار کرد که امید لطفی حاصلِ این ازدواج است.
استاد حسین علیزاده
متولد ۱۳۳۰ در تهران، از شاگردان هوشنگ ظریف و اکبر شهنازی، هم بنیان گذار گروه عارف با پرویز مشکاتیان. استاد حسین علیزاده متولد ۱۳۳۰ در شهر تهران میباشد و در هنرستان موسیقی ملی زیرنظر اساتید برجسته‌ای چون هوشنگ ظریف، اکبر شهنازی و حبیب الله ظاهری نوازندگی تار را آموخت. علیزاده را میتوان یکی از برجسته‌ترین نوازندگان سه تار و تار در تاریخ موسیقی ایران دانست.
بعد از گرفتن دیپلم در دانشگاه تهران و دانشکده هنرهای زیبا مشغول به تحصیل در گروه موسیقی شد و در کلاس استادانی چون اکبر شهنازی، نورعلی برومند، یوسف فروتن، عبدالله دوامی، هوشنگ ظریف و … آموزش دید.
در همان دوران تحصیل با ارکستر ایرانی در تالار رودکی همکاری کرد. از سال ۱۳۵۵ همراه با پرویز مشکاتیان گروه عارف را ایجاد کرد و کنسرت های بسیاری را در داخل و خارج از ایران برگزار کردند.
وی فعالیت‌های آموزشی بسیاری درطول زندگی حرفه ای خود انجام داده است از جمله: فعالیت و تدریس در کانون پرورش فکری، فعالیت در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی، فعالیت در کانون چاووش، تدریس در هنرستان موسیقی، عضویت هیات علمی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و ریاست هنرستان موسیقی پسران.
استاد کیهان کلهر
کیهان کلهر از کرمانشاه، تا ایتالیا، کانادا و دریافت جایزه وومس و گرمی. او متولد آذرماه سال ۱۳۴۲ در شهر کرمانشاه میباشد. کمانچه ساز تخصصی این نوازنده و آهنگساز ایرانی است. البته علاوه بر کمانچه، سه تار، تنبور و شاه کمان نیز می‌نوازد.
او را میتوان یکی از هنرمندان فعال و شناخته شده در عرصه بین المللی موسیقی دانست، از آنجا که او با هنرمندانی از موسیقی ملت‌های دیگر نیز همکاری داشته است، از جمله اردال ارزنجان از ترکیه، شجاعت حسین خان از هند، یویوما از چین، عالیم قاسیف از آذربایجان، ارکستر فیلارمونیک نیویورک، بروکلین رایدر از آمریکا و…. کلهر در زمینه موسیقی متن فیلم نیز تجربه داشته است.
او با چهره‌های سرشناس موسیقی ایرانی نیز همکاری‌های زیادی داشته است. محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، شهرام ناظری و علی اکبر مرادی از جمله هنرمندانی هستند که با وی همکاری کرده‌اند.
کلهر برای آلبوم‌های بی‌تو بسر نمی‌شود، باران، فریاد و فراتر از نقشه جغرافیا کاندید جایزه گرمی شده است و در ۵۵ امین دوره جوایز گرمی نیز، برای آلبوم ، برای آلبوم sing me home با همکاری گروه جاده ابریشم که رهبر آن یویوما بود، توانست جایزه گرمی را برنده شود.
کیهان کلهر، جایزهٔ هنرمند برتر سال ۲۰۱۹ در فستیوال جهانی موسیقی وومکس را در تاریخ ۵ آبان ۱۳۹۸ در کشور فنلاند دریافت کرد و این جایزه را به محمدرضا شجریان تقدیم نمود.
استاد کیوان ساکت
متولد مشهد، از شاگردان حمید متبسم، محمدرضا لطفی و حسین علیزاده. او در سال ۱۳۴۰ در شهر مشهد به دنیا آمده است. از سنین پایین یادگیری موسیقی و نقاشی را شروع کرد و نزد استادانی چون صادق لپد در زمینه‌ی نقاشی و دایی خود منوچهر زمانیان در زمینه‌ی موسیقی تحصیل کرد.
پس از مدتی منوچهر زمانیان از مشهد نقل مکان کرد و بعد از او حمید متبسم استاد آن کلاس شد. بعد از اینکه متبسم در مشهد ماندگار شد بین او و کیوان ساکت دوستی شکل گرفت و کیوان ساکن یادگیری تار را نزد او ادامه داد.
پس از مهاجرت متبسم از ایران ساکت خودش مشغول تمرین ساز بود و گه گاهی نیز از محضر اساتیدی چون محمدرضا لطفی، حسین علیزاده و هوشنگ ظریف استفاده می‌برد.
سپس در سال ۶۹ استاد پرویز مشکاتیان از وی برای به عهده گرفتن مسئولیت گروه عارف دعوت کرد و درطول این همکاری آثار مختلفی از جمله چندین آلبوم با صدای ایرج بسطامی و علیرضا افتخاری و چندین کنسرت در داخل و خارج ایران اجرا شدند.
وی در ۵۷ نیز گروه وزیری را ایجاد کرد که کنسرت‌های زیادی برگزار کرده‌اند.
استاد قشنگ کامکار
از اعضای گروه کامکار، نوازنده سه تار، ویولن، اولین خانمی که بعد از انقلاب به روی صحنه رفت. او متولد بهمن ماه ۱۳۳۲ در شهر سنندج است. کامکار استاد سنتور نوازی و همینطور نوازنده سه تار، ویولن و یکی از اعضای گروه کامکارها است. او در کنسرت های کروه کامکاران همکاری داشته است. و علاوه بر این کنسرت هایی مخصوص بانوان نیز برگزار کرده است. او و محمدرضا لطفی باهم ازدواج کرده و بعد از مدتی جدا شده و فرزندی به نام امید لطفی دارند.
استاد داوود آزاد
نوازنده تار، سه تار، عود، رباب، تنبور، دف و کمانچه و اولین معرف موسیقی ایرانی در دانشگاه آکسفورد لندن. او متولد ۱۳۴۲ در شهر ارومیه است و خواننده، نوازنده و اهنگساز ایرانی است که مسلط به سازهای زیادی از جمله: تار، سه تار، عود، رباب، تنبور، دف و کمانچه است.
آزاد از بیست سالگی موسیقی را شروع کرده و بدون استاد، و با تمرین روی آثار هنرمندانی مثل غلامحسین بیگچه خانی و سعید هرمزی موسیقی را فرا گرفته است. او به سبک موسیقی تلفیقی علاقمند است و در این زمینه بسیار کار کرده است.
آزاد کنسرت‌های بسیاری در کشورهای مختلف بجز ایران از جمله، آمریکا، اروپا و هند برگزار کرده است. داوود آزاد اولین سخنرانی درمورد موسیقی ایرانی را در دانشگاه آکسفورد انجام داده است و در دانشگاه های مختلفی از جمله، کمبریج، آکسفورد، لندن و مونیخ کنسرت برگزار کرده است.
بهداد بابایی
نوازنده تار و از شاگردان پرویز مشکاتیان. او متولد ۱۳۵۲ در شهر نیشابور است و از هفت سالگی یادگیری تار را کنار دایی اش پرویز مشکاتیان شروع کرده است. علاوه بر استاد مشکاتیان اساتیدی چون محمد فیروزیو زیدالله طلوعی نیز به او کمک کرده‌اند.
بعد از آن مدتی شاگردی داریوش پیرنیاکان را کرده و ردیف آقا حسینقلی را نزد او یاد گرفته است. تئوری موسیقی را نیز محمدرضا درویشی به او یاد داده و سپس به مدت دوسال در کلاس های جواب آواز محمدرضا شجریان شرکت کرده است.
او از سال ۷۳ به عنوان تک نواز به گروه عارف پیوست و با خوانندگان به‌نامی چون محمدرضا شجریان و ایرج بسطامی و شهرام ناظری همکاری کرد. در کنسرت‌های مختلف گروه‌های عارف و شهنازی در داخل و خارج از ایران نیز شرکت کرد.
وی همچنین در دانشگاه هنر نیز سابقه تدریس دارد و مدیریت کانون موسیقی عارف به عهده او بوده است.
علاوه بر اساتید ذکر شده در بالا نوازندگان سه تار بسیار خوب و چیره‌دستی در ایران زمین فعالیت داشته و دارند که توضیح درمورد همه آنها در توان این قلم نیست، بنابراین به ذکر نام آنان بسنده خواهیم کرد:
- نزهت امیری
- سعید انصاری (آهنگساز)
- نورعلی برومند
- سهراب پورناظری
- داریوش پیرنیاکان
- علی تجویدی
- مهرداد ترابی
- بهراد توکلی
- ارشد تهماسبی
- تهمورس پورناظری
- بهزاد رواقی
- سپیده جندقی
- عطاءالله جنگوک
- فریدون حافظی
- حسینعلی ملاح
- مجید درخشانی
- ارسلان درگاهی
- سپیده رئیس‌سادات
- مهدی رجبیان
- عبدالرضا رزمجو
- نصرالله زرین‌پنجه
- حسام‌الدین سراج
- سعید هرمزی
- مازیار شاهی
- مژگان شجریان
- مسعود شعاری
- داریوش صفوت
- منوچهر طاهرزاده
- کیا طبسیان
- داریوش طلایی
- زیدالله طلوعی
- احمد عبادی
- نیما عظیمی‌نژاد
- یوسف عمادی
- یوسف فروتن
- محمد فیروزی
- علیرضا فیض بشی‌پور
- رضا قاسمی
- بهمن کاظمی
- رامین کاکاوند
- حمید متبسم
- محمد جمال سماواتی
- مرجان وحدت
- میثم مروستی
- موسی معروفی
- مهدی صلحی
- مهدی کمالیان
- مهربانو توفیق
- حافظ ناظری
- محسن نامجو
- محسن نفر
- مهسا وحدت
- حسین هنگ‌آفرین