دودوک با قدمت ۱۵۰۰ ساله و نوای گرم و حزن‌انگیزش، یکی از نمادهای موسیقی سنتی ارمنستان به‌شمار می‌آید. این ساز بادی که از چوب لطیف درخت زردآلو ساخته می‌شود، به دلیل ساختار خاص خود، نیازمند توجه و نگهداری ویژه‌ای است. هر نوازنده‌ای که به صدای روح‌نواز دودوک علاقه‌مند است، می‌داند که کیفیت و ماندگاری این ساز به میزان توجه به شرایط محیطی و مراقبت منظم بستگی دارد. در این مقاله، راهکارها و نکات ضروری برای حفظ کیفیت و افزایش عمر دودوک را بررسی خواهیم کرد تا بتوانید همواره از صدای جادویی آن لذت ببرید.
ساختار دودوک
پیش از مطرح کردن نکات ضروری در نگهداری از دودوک، ابتدا بهتر است با ساختار این ساز و اجزای حساس آن آشنا شوید تا ادامه‌ی مقاله را بهتر متوجه شوید.
دودوک، یک ساز بادی است که از دو بخش اصلی تشکیل شده است: بدنه و قمیش
- بدنه‌ی دودوک، یک لوله‌ی چوبی است که معمولاً از چوب درخت زردآلو ساخته می‌شود و سوراخ‌هایی بر روی آن جهت تولید نت تعبیه گردیده است (اغلب ۷ تا ۸ سوراخ در جلو و ۱ سوراخ در پشت).
- قمیش دودوک که بخش حیاتی و حساس این ساز است، به شکل دو زبانه‌ی متصل طراحی شده و از جنس نی طبیعی است. این بخش، مسئول تولید ارتعاشات صوتی اولیه در هنگام دمیدن در ساز است.
قمیش‌های دودوک در اندازه‌ها، ضخامت‌ها و انعطاف‌های مختلف تولید می‌شوند که هر یک برای سبک و حالت خاصی از موسیقی مناسب هستند. نوازنده می‌تواند با تغییر قمیش، رنگ و حجم صدای دودوک را متناسب با نوع موسیقی تنظیم کند.
مراقبت و نگهداری از ساز دودوک
حالا به بررسی نحوه‌ی مراقبت و نگهداری از ساز دودوک می‌پردازیم. برای درک بهتر و ارائه‌ی جزئیات بیشتر، این بخش را به دو قسمت مجزا شامل مراقبت از بدنه و مراقبت از قمیش تقسیم کرده‌ایم.
۱) مراقبت از بدنه
نگهداری در دما و رطوبت مناسب: چوب دودوک به شدت نسبت به تغییرات دما و رطوبت حساس است. دمای مناسب برای نگهداری دودوک بین ۱۸ تا ۲۴ درجه‌ی سانتی‌گراد و سطح رطوبت مناسب برای آن نیز بین ۴۰ تا ۶۰ درصد می‌باشد. سعی کنید ساز خود را در شرایط محیطی‌ای با این محدوده نگهداری کرده و از قرار دادن آن در مقابل نور مستقیم خورشید، منابع گرمایشی و سرمایشی خودداری کنید.
تمیز کردن بدنه: بعد از هر بار نواختن، از یک پارچه‌ی نرم، بدون پرز و خشک، برای تمیز کردن سطح بدنه‌ی دودوک استفاده کنید تا رطوبت، گردوغبار و اثر لکه‌ی انگشتان از بین برود. برای پاک کردن قسمت داخلی هم می‌توانید از اسپری هوای فشرده استفاده کنید. فقط مراقب باشید که اسپری را نزدیک دهانه نگیرد و آن را با فشار کم استفاده کنید تا ساز آسیب نبیند.
ضمناً قبل از قرار دادن ساز داخل جعبه و باکس مخصوص، اجازه دهید دقایقی در محیطی خشک و با تهویه‌ی مناسب قرار گیرد تا رطوبت داخلی کاملاً تبخیر شود.
روغن‌کاری بدنه: برای جلوگیری از خشک شدن چوب و ترک خوردن آن بهتر است به طور دوره‌ای ساز خود را روغن‌کاری کنید. برای روغن‌کاری دودوک، می‌توانید از روغن بادام شیرین یا هر نوع روغن مخصوص سازهای چوبی استفاده کنید. چند قطره از روغن را روی یک پارچه‌ی نرم بریزید و با حرکات آرام و یکنواخت آن را روی سطح بدنه بکشید. بگذارید روغن برای ۱۵ تا ۳۰ دقیقه روی سطح بماند، سپس با یک پارچه‌ی تمیز و خشک آن را پاک کنید.
در مناطق خشک و سرد بهتر است این کار را هر ۲ تا ۳ ماه یک‌بار انجام دهید و در مناطق مرطوب هر ۶ ماه یک بار.
نگهداری در جعبه‌ی مخصوص: دودوک را در جعبه‌ای مناسب و محکم نگهداری کنید تا از ضربه، گردوغبار و تغییرات محیطی در امان باشد. جعبه‌های با آستر نرم گزینه‌های ایده‌آلی هستند.
در ضمن اگر برای مدت طولانی قصد استفاده از دودوک را ندارید، هرچند وقت یک بار آن را از جعبه خارج کنید تا تهویه شود.
حفاظت از بدنه در حین نوازندگی: در حین نواختن ساز دودوک مواردی هست که باید به آن‌ها توجه کرده و رعایت کنید.
- اگر در حین نوازندگی دست‌هایتان عرق می‌کند یک دستمال برای پاک کردن دست و یک دستمال نرم برای پاک کردن دودوک، کنار خود داشته باشید تا رطوبت دست‌ها به چوب منتقل نشود
- ساز را به درستی و با دقت در دست بگیرید و از وارد کردن فشار زیاد به بدنه یا قمیش خودداری کنید.
- از نواختن‌های مداوم و طولانی‌مدت خودداری کنید؛ چرا که این کار، علاوه بر خستگی نوازنده، ممکن است به ساز نیز آسیب وارد کند.
- اگر در حین نوازندگی نیاز دارید ساز را کنار بگذارید، آن را روی یک سطح نرم و پایدار قرار دهید تا از افتادن یا برخورد با اشیای سخت جلوگیری شود.
بازرسی منظم بدنه: بدنه‌ی ساز خود را به صورت منظم بررسی کنید تا ترک های کوچک یا نشانه‌های آسیب را به موقع تشخیص دهید و جهت تعمیر دودوک اقدام کنید. ترک‌های کوچک اگر زود تعمیر شوند، مانع از گسترش آسیب خواهند شد.
۲) مراقبت از قمیش
مرطوب کردن قبل از استفاده: قبل از نواختن دودوک، برای تولید صدای بهتر، افزایش انعطاف قمیش و کاهش احتمال ترک خوردن آن، بهتر است بخش داخلی قمیش را کمی مرطوب کنید. ساده‌ترین روش برای انجام این کار، آن است که مقداری آب ولرم داخل قمیش بریزید؛ قسمت خروجی را با انگشت نگه دارید و چند بار قمیش را تکان دهید؛ سپس آب اضافی را خالی کنید.
تمیز کردن و خشک کردن: پس از نواختن، قمیش را با دقت جدا کرده و با یک دستمال نرم و بدون پرز خشک کنید. این کار از جمع شدن رطوبت و آسیب به قمیش جلوگیری می‌کند.
نگهداری در محفظه‌ی مخصوص: پس از جدا کردن و خشک کردن قمیش، آن را در محفظه‌ای خشک و ایمن نگهداری کنید. با این کار می‌توانید قمیش را از گردوغبار و تغییرات دما و رطوبت محافظت کنید. برای تاثیر بیشتر می‌توانید چند عدد سیلیکا ژل جاذب رطوبت نیز داخل جعبه قرار دهید.
تعویض به موقع قمیش: اگر صدای دودوک شما کدر، خفه یا غیر شفاف به گوش می‌رسد، یا اگر قمیشِ ساز ترک خورده و تغییر شکل داده است، زمان تعویض آن فرا رسیده است.
قمیش به دلیل جنس طبیعی خود، با استفاده‌ی مداوم و گذشت زمان فرسوده می‌شود. حتی اگر قمیش دودوک شما به نظر سالم بیاید، ممکن است دیگر انعطاف و کارایی لازم را نداشته باشد و بر کیفیت صدای ساز تاثیر بگذارد؛ بنابراین بهتر است از قبل، قمیش یدکی داشته باشید تا هر چند ماه یک‌بار جهت تعویض آن اقدام کنید.
- نکته‌ی ۱: هنگام تعویض قمیش توجه داشته باشید که قمیشی با کیفیت و متناسب با سبک نوازندگی و نوع موسیقی خود انتخاب کنید (در بالا ذکر شد که قمیش‌های مختلفی با صداهای متفاوت تولید می‌شوند).
- نکته‌ی ۲: هنگام اتصال یا جدا کردن قمیش مراقب باشید که نیروی زیادی به کار نبرید؛ چرا که ممکن است به ساز آسیب بزنید.
با آگاهی از اصول کلی نگهداری از سازها و رعایت نکات کلیدی مراقبت از دودوک، می‌توانید به حفظ سلامت و طول عمر این ساز ارزشمند کمک کنید. با به‌کارگیری نکات ارائه شده در این مقاله، نه‌تنها ساز شما در شرایط ایده‌آل باقی می‌ماند، بلکه می‌توانید سال‌ها از صدای دلنشین و اصیل آن لذت ببرید. هنر نوازندگی، علاوه بر تسلط بر تکنیک‌ها و خلق نواهای گوش‌نواز، در توجه و احترام به ساز نیز معنا پیدا می‌کند و عمق و اصالت نوازندگی شما را نمایان می‌سازد.