تنفس صحیح در سازهای بادی یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی است که هر نوازنده یا هنرجوی این گروه از سازها، باید به آن تسلط داشته باشد. بدون کنترل تنفس، اجرای قطعات پیچیده و حفظ پایداری صدا، در نوازندگی چنین سازهایی دشوار خواهد بود.
بسیاری از نوازندگان تازه‌کار با مشکل کمبود نفس یا خروج نامنظم هوا مواجه می‌شوند که این امر بر کیفیت اجرای آن‌ها تاثیرگذار خواهد بود. به همین دلیل است که افزایش ظرفیت ریه برای نوازندگان سازهای بادی، یکی از دغدغه‌های اصلی به حساب می‌آید.
در این مقاله به تمرینات و تکنیک‌هایی برای کنترل تنفس در نوازندگی سازهای بادی خواهیم پرداخت که نتیجه‌ی آن صدایی قوی‌تر، پایدارتر و یکنواخت‌تر در حین اجرا خواهد بود.
تمرین‌های تنفسی برای نوازندگان سازهای بادی
تمرینات تنفسی می‌توانند به نوازندگان کمک کنند تا تکنیک‌های خود را تقویت کنند، صدای بهتری ایجاد کنند، استقامت خود را بهبود ببخشند و در اجرای قطعات دشوار و طولانی، موثرتر عمل کنند و دچار خستگی زودهنگام نشوند.
در این بخش، تمرین‌هایی را معرفی می‌کنیم که برای بهبود کنترل تنفس و افزایش ظرفیت ریه‌ها طراحی شده‌اند. این تمرینات چه برای نوازندگان سازهای بادی شرقی مثل نی، سرنا و دودوک و چه برای نوازندگان سازهای بادی غربی مانند فلوت، کلارینت و ساکسیفون مفید خواهند بود.
۱- تنفس دیافراگمی (شکمی)
در تکنیک‌های تنفس دیافراگمی تاکید بر استفاده از دیافراگم و پر کردن شکم از هوا است. این روش تنفس، به نوازنده کمک می‌کند تا از تمام ظرفیت ریه‌های خود استفاده کند و کنترل بهتری بر جریان هوای خروجی داشته باشد.
چگونه تمرین کنیم؟
- بنشید یا به پشت دراز بکشید.
- یک دست را روی شکم و یک دست را روی سینه قرار دهید.
- از طریق بینی دم بگیرید و شکم خود را پر از هوا کنید. توجه داشته باشید که شکم باید بالا بیاید و سینه کمترین حرکت را داشته باشد.
- ۳ تا ۵ ثانیه نفس خود را نگه دارید.
- بازدم را به آرامی و از طریق دهان انجام دهید.
این تمرین را روزانه به مدت ۵ الی ۱۰ دقیقه انجام دهید.
۲- بازدم آهسته و مداوم
کنترل دقیق بازدم برای ایجاد صدای یکنواخت و بدون تغییرات ناخواسته ضروری است. با انجام این تمرین شما می‌توانید بر جریان بازدم خود به طور مداوم کنترل داشته باشید و صدایی ثابت، پایدار و بدون لرزش را با ساز خود اجرا کنید.
چگونه تمرین کنیم؟
- یک شمع روشن را در فاصله‌ی ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متری خود قرار دهید.
- از طریق بینی دم عمیق بگیرید و بازدم خود را با دهان، به صورت ملایم و ثابت، به سمت شعله‌ی شمع فوت کنید
- هنگام بازدم توجه کنید که فشار هوا باید به اندازه‌ای باشد که شعله‌ی شمع حرکت کند اما خاموش نشود.
- مدت زمان بازدم را می‌توانید در ابتدا کوتاه در نظر بگیرید و سپس به تدریج زمان آن را افزایش دهید.
این تمرین را ۳ الی ۴ بار در هفته و هر بار به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه انجام دهید. می توانید به مرور زمان تعداد دفعات و مدت زمان این تمرین را افزایش دهید.
۳- تنفس چرخشی (Circular Breathing)
تنفس چرخشی یکی از مهم‌ترین تکنیک‌ها برای نوازندگان سازهای بادی‌ای است که نیاز به نواختن پیوسته و بدون وقفه دارند. این تکنیک به وسیله‌ی به داخل کشیدن هوا از طریق بینی، همزمان با جریان هوا در میان ساز انجام می‌پذیرد. از این مطلب ممکن است اینگونه برداشت شود که قرار است دم و بازدم به صورت همزمان اتفاق بیفتد؛ در حالی که در واقع این‌طور نیست. در این روش «گونه‌‌ها» همانند د‌َم آهنگری عمل می‌کنند، در حالی که دم و بازدم در پس زمینه در حال انجام است.
برای اینکه منظور را بهتر متوجه شوید، گونه‌های خود را باد کنید و از طریق یک روزنه‌ی ریز بین لب‌هایتان و همراه با صدا، هوا را خارج کنید (می‌توانید با دو انگشت اشاره‌ی خود کم‌کم لپ‌هایتان را فشار دهید و به این جریان کمک کنید)، حالا در ضمن این عمل دم و بازدم را با بینی خود انجام دهید.
حالا احتمالاً متوجه‌ی مقصود شده‌اید. با کمک این تکنیک، جریان نفس شما دائم در ساز جریان دارد و صدای ساز قطع نمی‌گردد. این شگردی است که نیاز به هفته‌ها تمرین مداوم دارد. در ابتدا ممکن است احساس کنید که بدن شما قادر به انجام این کار نیست، اما به مرور زمان یاد می‌گیرید که جریان هوا را بدون وقفه حفظ کنید.
چگونه تمرین کنیم؟
چون برای یادگیری این تکنیک بهتر است ابتدا با تمرینات ساده شروع کرده و به مرور به اجرا روی ساز برسید، این بخش را به چهار تمرین مختلف از ساده تا پیشرفته تقسیم می‌کنیم:
تمرین با آب در دهان:
- مقداری آب در دهان نگه دارید.
- بدون اینکه آب را ببلعید به آرامی آن را از منفذ کوچکی بین لب‌هایتان خارج کنید.
- همزمان سعی کنید از بینی نفس بکشید.
تمرین با نی و آب:
- یک نی در لیوان آب قرار دهید.
- با نی در آب فوت کنید و حباب بسازید.
- بدون قطع کردن حباب‌ها، از بینی نفس بگیرید.
- تا جایی که می‌توانید این پروسه را ادامه دهید.
تمرین با تنفس، بدون وسیله‌ی کمکی:
- نفس عمیقی بگیرید و به آرامی از دهان بازدم کنید.
- وقتی احساس کردید هوا رو به اتمام است، با بینی دم بگیرید در حالی که با عضلات لپ و دهان، بازدم را ادامه می‌دهید.
- چند بار این کار را تکرار کنید تا بین دم و بازدم وقفه‌ای ایجاد نشود.
تمرین با ساز بادی:
- یک نت طولانی روی ساز بگیرید
- وقتی هوا کم شد، از بینی نفس بگیرید و همزمان با عضلات دهان، بازدم را ادامه دهید.
- تمرین را با نت‌های طولانی‌تر تکرار کنید.
روزانه ۵ تا ۱۰ دقیقه برای انجام این تمرین وقت بگذارید. مرحله به مرحله پیش روید و بعد از تسلط بر هریک از آن‌ها، به سراغ مرحله‌ی بعد بروید.
۴- تمرین با نی یا لوله‌ی باریک
این تمرین به نوازنده کمک می‌کند تا بازدم خود را دقیق‌تر کنترل کرده و هوای خروجی را با فشار کم ولی مداوم نگه دارد.
چگونه تمرین کنیم؟
- یک نی یا لوله‌ی باریک بردارید و بین لب های خود قرار دهید.
- از طریق بینی دم بگیرید و ریه‌های خود را پر کنید.
- خیلی آهسته و یکنواخت از طریق نی بازدم کنید (هدف این است که جریان هوا را تا جای ممکن ثابت و کنترل شده نگه دارید).
- سعی کنید بازدم را تا جایی که می‌توانید طولانی کنید. زمان بگیرید و هر بار سعی کنید چند ثانیه بیشتر بازدم داشته باشید.
این تمرین را روزانه ۵ تا ۱۰ دقیقه انجام دهید. این تمرین را می‌توانید قبل از نوازندگی، به عنوان گرم کردن نیز استفاده کنید.
۵- تمرینات فیزیکی مکمل برای بهبود ظرفیت ریه
برخی تمرینات فیزیکی می‌توانند باعث افزایش ظرفیت ریه شده و عضلات مرتبط با تنفس را قوی‌تر کنند. با انجام این تمرین‌ها، نوازندگان سازهای بادی می‌توانند کنترل بهتری روی دم و بازدم خود داشته باشند و دیرتر دچار خستگی شوند.
چه تمرین‌های انجام دهیم؟
- یوگا: تمرین‌های یوگا، مخصوصاً حرکاتی که روی کنترل تنفس و باز کردن قفسه‌ی سینه تمرکز دارند، برای نوازندگان سازهای بادی بسیار مفیدند؛ مثل حرکت «کبری» و «کشش گربه گاو».
- پرانایاما: پرانایاما مجموعه‌ای از تمرینات تنفسی در یوگا است که به تقویت دیافراگم، افزایش حجم ریه و بهبود کنترل تنفس کمک می‌کند؛ مثل تنفس متناوب از سوراخ‌های بینی (نادی شودانا) و تنفس دم غیرفعال و بازدم فعال (کاپالابهاتی).
- پیاده‌روی و دویدن: ورزش‌های هوازی‌ای مانند پیاده‌روی و دویدن، باعث تقویت ریه‌ها و افزایش استقامت تنفسی می‌شوند. نوازندگان سازهای بادی‌ای که این تمرینات را در برنامه‌ی روزانه‌ی خود گنجانده‌اند، معمولاً در اجرا عملکرد بهتری دارند.
- شنا: شنا ورزشی است که در آن بدن نیاز به تنفس‌های مداوم و کنترل شده دارد؛ شرایطی مشابه نوازندگی سازهای بادی. این ورزش برای افزایش استقامت تنفسی نوازندگان بسیار مفید است و می‌تواند به آن‌ها در اجراهای طولانی مدت کمک کند.
- حرکات کششی قفسه‌ی سینه: کشش‌های مخصوص قفسه‌ی سینه باعث می‌شوند ریه‌ها فضای بیشتری برای انبساط داشته باشند. یکی از تمرین‌های ساده این است که دست‌ها را پشت سر قفل کنید، شانه‌ها را عقب بکشید و یک دم عمیق بگیرید؛ سپس به آرامی بازدم کنید.
اشتباهات رایج در تنفس نوازندگان سازهای بادی
حتی با تمرین زیاد، برخی نوازندگان دچار اشتباهاتی در تنفس می‌شوند که می‌تواند روی کیفیت نوازندگی آن‌ها تاثیر بگذارد. در اینجا به چند مورد از رایج‌ترین خطاها اشاره می‌کنیم:
۱- تنفس سطحی:
یکی از اشتباهات رایج نوازندگان سازهای بادی، استفاده از تنفس سطحی (تنفس از قفسه‌ی سینه) به جای تنفس دیافراگمی است. این مساله باعث می‌شود نوازنده، هوای کافی نداشته باشد و کنترل بازدمش سخت‌تر گردد.
۲- نگه داشتن نفس برای مدت طولانی:
برخی نوازندگان سعی می‌کنند بیش از حد هوا را نگه دارند، که باعث تنش در بدن و کاهش جریان طبیعی هوا می‌شود. تنفس باید روان و کنترل شده باشد، نه با فشار و استرس.
۳- بازدم سریع و بی‌برنامه:
اگر بازدم خیلی سریع یا نامنظم باشد، صدای ساز، کنترل نشده و ناپایدار می‌شود. نوازندگان باید یاد بگیرند بازدم را به آرامی و یکنواخت رها کنند.
۴- دم گرفتن از دهان:
تنفس از دهان در مواقعی ضروری است، اما نوازندگان باید تمرین کنند که تا جای ممکن از بینی دم بگیرند؛ چون این کار نه تنها باعث فیلتر و مرطوب شدن هوا می‌شود، بلکه از خشکی دهان و خستگی هم جلوگیری می‌کند.
۵- نداشتن برنامه‌ی تنفسی حین اجرا:
بعضی نوازندگان هنگام اجرا به تنفس خود توجهی ندارند و فقط در مواقع اضطرار نفس می‌گیرند. داشتن یک برنامه‌ی تنفسی مشخص در اجرای قطعات موسیقی، باعث می‌شود نوازندگی روان‌تر و بدون قطع شدن جریان صدا باشد.
تنفس صحیح، نقشی حیاتی در نوازندگی سازهای بادی دارد. با تمرینات تنفسی مناسب و اصلاح اشتباهات رایج، نوازندگان می‌توانند کنترل بهتری بر تنفس خود داشته و از خستگی زودهنگام جلوگیری کنند. این تمرین‌ها نه تنها به افزایش ظرفیت ریه و استقامت تنفسی کمک می‌کنند، بلکه کیفیت صدای ساز را نیز بهبود می‌بخشند. توجه به تنفس در طول تمرینات و اجرا، بخش مهمی از مسیر رشد نوازندگی و رسیدن به سطوح حرفه‌ای در نواختن ساز به شمار می‌رود.