در دنیای رنگارنگ موسیقی، سازهای کوبه‌ای نقش ستون فقرات ریتم را ایفا می‌کنند. از طنین گرم تنبک ایرانی گرفته تا ضرب‌آهنگ قدرتمند درام غربی، این گروه از سازها با ضربه، لرزش یا تکان به صدا درمی‌آیند و جان تازه‌ای به قطعات موسیقی می‌بخشند. چه در یک اجرای کلاسیک، چه در یک کنسرت پاپ و حتی در مراسم مذهبی و عرفانی، سازهای ریتمیک همواره حضوری پررنگ و تأثیرگذار دارند.
در این مقاله با انواع سازهای کوبه‌ای آشنا می‌شویم؛ از سازهای سنتی و بومی مانند دف و تنبک گرفته تا نمونه‌های مدرن و جهانی مثل هنگدرام و کاخن. هریک از این سازها، بسته به شکل، جنس و شیوه‌ی نواختن، صدایی منحصربهفرد تولید می‌کنند و در سبک‌های گوناگون موسیقی از جمله پاپ، راک، جَز و کلاسیک کاربرد دارند.
اگر به دنیای ریتم علاقه‌مندید یا به‌دنبال انتخاب یک ساز ریتمیک برای یادگیری موسیقی هستید، این راهنما می‌تواند نقطه‌ی شروع خوبی باشد.
سازهای کوبه‌ای پرطرفدار جهانی:
۱- درام (Drum)
درام یا درام‌سِت یکی از شناخته‌شده‌ترین و پرکاربردترین سازهای کوبه‌ای در سراسر جهان است. این ساز مجموعه‌ای از طبل‌ها و سنج‌ها است که به صورت ترکیبی در یک چیدمان واحد قرار می‌گیرند و نوازنده با استفاده از پدال پا، چوب درام یا گاهی براش‌ها (Brushes) به آن‌ها ضربه می‌زند تا تنوعی از ریتم‌ها و صداها را ایجاد کند.
ساز درام که قابلیت اجرای ریتم‌های ساده تا الگوهای پیچیده‌ی چند لایه را دارد، در اکثر سبک‌های موسیقی نقشی کلیدی ایفا میکند. در موسیقی راک و متال برای ایجاد ریتم‌های تند و پرانرژی به‌کار می رود، در جَز برای ریتم‌های پیچیده و بداهه‌نوازی و در پاپ برای همراهی ساده و ملودیک. همچنین در اجراهای زنده، درام یکی از تأثیرگذارترین سازها در ایجاد هیجان و دینامیک صحنه است.
۲- کاخن (Cajon)
کاخن یکی از سازهای کوبه‌ای جمع‌وجور و پرکاربرد است که به‌دلیل سادگی در اجرا و تنوع صوتی‌اش، در برخی سبک‌های موسیقی معاصر مود توجه قرار گرفته. این ساز به صورت یک جعبه‌ی چوبی طراحی شده که نوازنده روی آن می‌نشیند و با کف دست یا انگشتان خود به بخش‌های مختلف آن ضربه می‌زند.
ساز کاخن صدایی خشک، گرم و متمایز دارد که بسته به محل ضربه، می‌تواند گستره‌ای از صداهای بم تا زیر را تولید کند. این ساز در اصل از پرو و سایر نواحی آمریکای لاتین، و از دل موسیقی‌های محلی شکل گرفته اما امروزه در نقاط مختلف جهان و در اجراهای زنده‌ی کوچک یا نیمه‌رسمی، به‌دلیل سادگی در حمل و اجرا، به‌وفور دیده می‌شود.
۳- هنگ‌دارم (Hang Drum)
هنگدرام یا هندپن یکی از سازهای کوبه‌ای نسبتاً نوظهور است که به‌سرعت جای خود را در دل علاقه‌مندان به موسیقی باز کرده. این ساز شامل دو نیمکره‌ی فلزی است که به یکدیگر متصل شده‌اند، درحالی‌که سطح بالایی با فرورفتگی‌هایی پوشیده شده که هرکدام یک نت خاص تولید می‌کنند. نوازنده با ضربه‌های ملایم انگشت روی این نقاط، صدایی زنگ‌دار، لطیف و هارمونیک ایجاد میکند که اغلب با حس آرامش و مدیتیشن همراه است.
ریشه‌های این ساز به سوئیس و اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰ بازمی‌گردد؛ جایی که برای نخستین بار هنگدرام با هدف ایجاد صدایی آرامش‌بخش و درونی طراحی شد. صدای منحصربهفرد هنگدرام، در کنار ترکیب ویژگی‌های ملودیک و کوبه‌ای، باعث شده که امروزه این ساز در سبک‌های مختلفی از موسیقی چون امبینت، پاپ، تلفیقی و بی‌کلام حضور داشته باشد و روز‌به‌روز به شمار علاقه‌مندان و افراد مناسب برای نواختن هنگدرام افزوده گردد.
۴- تومبا (Tumba)
تومبا یکی از سازهای کوبه‌ای پرطرفدار با ریشه در فرهنگ‌های آفریقایی و آمریکای لاتین است. این ساز استوانه‌ای شکل، معمولاً از چوب یا فایبرگلاس ساخته می‌شود و یک پوست کشیده‌شده، روی بخش بالایی آن قرار می‌گیرد. نوازنده با کف دست و انگشتان خود به بخش‌های مختلف پوست ضربه می‌زند تا طیفی از صداهای بم و زیر را ایجاد کند.
تومبا با صدای گرم و ریتمیکش توانسته به سبک‌هایی چون لاتین، پاپ، فیوژن و جَز راه پیدا کند و در آن‌ها حال‌و‌هوایی پرانرژی و زنده بیافریند. در اجراهای گروهی، اغلب از چند تومبا با اندازه‌های مختلف استفاده می‌شود تا دامنه‌ی صوتی وسیع‌تری فراهم گردد. با توجه به ساختار ساده، یادگیری نسبتاً راحت و صدای پرجنب‌و‌جوش این ساز، تومبا، هم در آموزش موسیقی و هم در اجراهای گروهی جایگاه قابل توجهی دارد.
۵- زیلوفون (Xylophone)
زیلوفون یکی از سازهای کوبه‌ای ملودیک است که صدایی زنگ‌دار و گرم تولید میکند. این ساز از میله‌های چوبی کوک‌شده‌ای تشکیل شده که روی یک قاب قرار می‌گیرند و اغلب زیر هرکدام یک طنین‌ساز (رزوناتور) نصب شده که صدا را تقویت میکند. نوازنده با استفاده از مضراب‌های نرم یا سختِ مخصوص، به میله‌ها ضربه می‌زند و با این روش، نت‌های مختلف را اجرا میکند.
زیلوفون در سبک‌های متنوعی از موسیقی به‌ویژه موسیقی کلاسیک و ارکسترال به‌کار می‌رود و ترکیبی منحصربهفرد از ریتم و ملودی را به نمایش می‌گذارد. این ساز به دلیل ساختار نسبتاً ساده و صدای دلنشینش، اغلب یکی از سازهای مناسب برای آموزش موسیقی به کودکان نیز به‌شمار می‌آید و در اجرای قطعات کودکانه هم کاربرد فراوانی دارد.
سازهای کوبه‌ای پرطرفدار ایرانی:
۱- تنبک
تنبک که با نام‌های تمبک یا دمبک نیز شناخته می‌شود، یکی از اصلی‌ترین و پرکاربردترین سازهای کوبه‌ای ایرانی است. این ساز به شکل جامی از جنس چوب توخالی ساخته می‌شود و پوستی از جنس طبیعی یا مصنوعی بر آن کشیده می‌شود. نوازنده‌ی تنبک با استفاده از انگشتان، کف دست و تکنیک‌های خاصی مانند ریز و بشکن، صداهایی متنوع و پُرریتم از این ساز استخراج میکند.
تنبک اغلب در کنار سازهای دیگر برای همراهی در موسیقی دستگاهی ایرانی به‌کار می‌رود و نقش مهمی در انتقال ریتم و پویاییِ اجرا دارد. این ساز از دیرباز بخشی جدانشدنی از موسیقی سنتی و آواز ایرانی بوده است و همواره نقشی تأثیرگذار در مجالس و محافل هنری ایفا کرده است. تنبک نه‌تنها در گروه‌نوازی، بلکه در تکنوازی نیز جایگاهی ویژه دارد و در آموزشگاه‌های موسیقی به‌عنوان یکی از سازهای پایه‌ی موسیقی ایرانی آموزش داده می‌شود.
۲- دف
دف یکی از محبوب‌ترین سازهای کوبه‌ای ایرانی است که با صدای گرم، حجیم و کوبنده‌اش در موسیقی‌های آئینی، عرفانی، سنتی و محلی جایگاهی ویژه دارد. این ساز به شکل حلقه‌ای بزرگ با پوستی کشیده‌شده بر یک طرف آن ساخته می‌شود و در داخل قاب، حلقه‌های فلزی کوچکی قرار می‌گیرد که هنگام نواختن، به طنین آن، بُعدی زنگ‌دار و خاص می‌بخشد. در هنگام اجرا، نوازنده، دف را با دو دست نگه می‌دارد و با ضربه‌های انگشتان، کف دست و تکانش ساز ریتم‌های متنوعی را خلق میکند.
این ساز از دوران تمدن ایلام وجود داشته، اما پس از ورود اسلام به ایران و ممنوعیت‌هایی که برای موسیقی در نظر گرفته شد، بیشتر به محافل عرفانی و مراسم اهل تصوف محدود گردید. با گذشت زمان اما، این ساز از فضای صرفاً عرفانی فاصله گرفت و در دیگر سبک‌ها نیز جایگاهی تازه یافت. با‌این‌حال، دف همچنان در موسیقی خانقاهی، مولوی‌خوانی و مجالس ذکر، نقشی کلیدی دارد و یکی از سازهای اصلی موسیقی عرفانی محسوب می‌شود.
۳- دهل
دهل یکی از سازهای کوبه‌ای پُرطرفدار در موسیقی محلی ایران است و در نواحی مختلف کشور از جمله کردستان، لرستان و بوشهر کاربرد گسترده‌ای دارد. این ساز استوانه‌ای شکل از چوب ساخته شده و دو سمت آن با پوست پوشانده می‌شود. نوازنده معمولاً با یک چوب خمیده (برای ایجاد صداهای بم‌تر) و یک ترکه‌ی نازک‌تر (برای صداهای زیرتر) به دو طرف دهل می‌کوبد و با ترکیب این ضربه‌ها، ریتم‌هایی پرانرژی خلق میکند.
دهل اغلب همراه با سرنا نواخته می‌شود و نقش مهمی در مراسم شادی، عروسی و رقص‌های محلی ایفا میکند. طنین قوی و کوبنده‌ی این ساز نه‌تنها ریتمیک، بلکه هیجان‌انگیز و نشاط‌آور است و به‌دلیل قابلیت پوشش فضاهای باز و جمعیت‌های زیاد، همواره حضوری چشمگیر در جشن‌ها و اجراهای خیابانی دارد.
سازهای کوبه‌ای با تنوع گسترده، شخصیت منحصربهفرد و نقش حیاتی در ایجاد ریتم، بخشی جدایی‌ناپذیر از موسیقی در سراسر جهان هستند. چه در قالب سازهای پرانرژی مثل دهل و چه در قالب سازهای آرامش‌بخش مانند هنگدرام، این دسته از سازها همواره بستری برای بیان احساسات، خلق فضا و همراهی با دیگر سازها فراهم کرده‌اند. آشنایی با این سازها، دریچه‌ای به درک عمیق‌تر موسیقی باز میکند و می‌تواند نقطه‌ی آغاز مسیری لذت‌بخش در نوازندگی باشد.
اگر شما نیز از جمله علاقه مندان به یادگیری سازهای کوبه‌ای هستید، می‌توانید آموزش را همین امروز آغاز کنید. دوره‌های تخصصی و گام‌به‌گام خنیاگر برای آموزش دف، تنبک، هنگدرام و دیگر سازهای متنوع ایرانی و غربی منتظر شماست.