سازهای بادی یکی از کهن‌ترین و متنوع‌ترین گروه‌های سازی در موسیقی جهان محسوب می‌شوند که به واسطه‌ی صدای منحصربهفرد و قابلیت اجرای گسترده، در سبک‌های مختلف موسیقی از جمله کلاسیک، جَز و بلوز جایگاه ویژه‌ای دارند.
این سازها با عبور هوا از میان یک لوله‌ی صوتی و ایجاد ارتعاش، تولید صدا می‌کنند و براساس ساختار و نحوه‌ی تولید صدا به دو دسته‌ی اصلی سازهای بادی چوبی و سازهای بادی برنجی تقسیم می‌شوند. در دنیای موسیقی غرب، سازهایی مانند فلوت، کلارینت و ابوا در دسته‌ی چوبی و ترومپت، ترومبون و توبا در دسته‌ی برنجی قرار دارند.
هریک از این سازها صدای مختص و ویژگی‌های منحصربهفرد خود را دارند که به قطعات موسیقی رنگ و عمق ویژه‌ای می بخشند. از صدای شفاف و درخشان ترومپت گرفته تا تُن گرم و پرحجم کلارینت یا صدای بم و عمیق توبا، هریک برای ایجاد احساساتی خاص در موسیقی استفاده می‌شوند.
در این مقاله با معروف‌ترین سازهای بادی غربی آشنا شده و ویژگی‌های هریک را بررسی خواهیم کرد تا درک و دید بهتری از دنیای این سازهای جذاب و متنوع پیدا کنید.
سازهای بادی چوبی:
سازهای بادی چوبی یکی از دو دسته‌ی اصلی سازهای بادی هستند. این سازها برخلاف نامشان، لزوماً از چوب ساخته نشده‌اند؛ بلکه وجه تمایز اصلی آن‌ها نحوه‌ی تولید صدا است. در این سازها، صدا با عبور هوا از داخل یک لوله و ایجاد ارتعاش در ستون هوا یا در زبانه‌ی نی مانند تولید می‌شود.
اگرچه در گذشته اکثر سازهای این گروه از چوب ساخته می‌شدند، امروزه برخی از آن‌ها مانند فلوت و ساکسیفون از جنس فلز هستند. این گروه از سازها معمولاً صدایی نرم، گرم و انعطاف‌پذیر دارند.
تعدادی از پرکاربردترین سازهای این دسته عبارتند از:
۱- فلوت
فلوت یکی از قدیمی‌ترین و پراستفاده‌ترین سازهای بادی چوبی در موسیقی غربی است که به دلیل صدای روشن، شفاف و طنین خاصش، در سبک‌های مختلف موسیقی به کار می‌رود.
بدنه‌ی فلوت یک لوله‌ی توخالی است که بر روی آن چندین سوراخ و کلید برای تغییر نت‌ها تعبیه شده است. در این ساز برخلاف بسیاری از سازهای بادی چوبی، از زبانه (قمیش) استفاده نشده است؛ در عوض، نوازنده با دمیدن هوا روی لبه‌ی حفره‌ی دهانی و ایجاد جریان هوا، صدا تولید می‌کند. همین مسأله، آزادی بیشتری به نوازنده برای شکل‌دهی به صدای خروجی داده است.
فلوت دامنهی صوتی گسترده‌ای دارد و می‌تواند نت‌های بسیار زیر را با وضوح بالا اجرا کند. علاوه بر آن این ساز توانایی اجرای سریع نت‌ها و ملودی‌های تُند و پرتحرک را نیز دارد. همین قابلیت‌های اجرایی متنوع و صدای درخشان و منحصربهفرد، فلوت را به یکی از محبوب‌ترین سازهای بادی چوبی جهان تبدیل کرده است.
۲- کلارینت
یکی دیگر از سازهای بادی چوبی معروف، کلارینت است که به‌دلیل گستره‌ی صوتی وسیع، صدای گرم و انعطاف‌پذیری بالا، در سبک‌های مختلفی از موسیقی از جمله کلاسیک، جَز، فولکلور و موسیقی نظامی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این ساز از یک لوله‌ی استوانه‌ای بلند تشکیل شده که معمولاً از جنس چوب آبنوس است. تولید صدا در این ساز با استفاده از زبانه‌ای نئین که روی دهانی ساز قرار دارد، صورت می‌گیرد.
یکی از ویژگی‌های مهم کلارینت، دامنهی صوتی گسترده‌ی آن است که به نوازنده اجازه می‌دهد از نت‌های بسیار بم تا نت‌های بسیار زیر را اجرا کند. کلارینت همچنین به‌خاطر انعطاف‌پذیری دینامیکی بالا شناخته می‌شود؛ به این معنا که می‌تواند نت‌ها را با تغییرات ظریف در شدت صدا و بیان، اجرا کند. همین ویژگی باعث شده که این ساز هم برای اجراهای تک‌نوازی و هم در گروه‌نوازی بسیار محبوب باشد.
امروزه انواع مختلفی از ساز کلارینت، مانند کلارینت سی بمُل، کلارینت باس و کلارینت آلتو تولید می‌شود و مورد استفاده‌ی نوازندگان قرار می‌گیرد.
۳- اُبوا
ابوا، یکی از سازهای بادی چوبی با زبانه‌ی دوگانه است که به‌دلیل صدای نافذ، روشن و کمی تودماغی، جایگاه ویژه‌ای در موسیقی کلاسیک دارد. این ساز معمولاً از چوب آبنوس ساخته می‌شود و دارای بدنه‌ای استوانه‌ای با انتهای کمی گشادتر است که به طنین خاص آن کمک می‌کند.
یکی از ویژگی‌های صوتی ابوا، دامنهی صوتی نسبتاً محدود اما بیان‌گرایانه‌ی آن است. این ساز، به‌شدت در بیان ملودی‌های احساسی و لطیف، تأثیرگذار عمل می‌کند؛ به همین دلیل، در ارکسترهای کلاسیک معمولاً برای اجرای ملودی‌های سولو مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ابوا علاوه بر موسیقی کلاسیک و ارکسترال، در سبک‌های دیگری چون فولکلور و برخی آثار تلفیقی و موسیقی فیلم نیز کاربرد دارد. در حال حاضر مدل‌های مختلفی از ساز ابوا با رنگ‌های صوتی مختلف تولید می‌شود از جمله ابوا دامور که صدایی نرم‌تر و شیرین‌تر تولید می‌کند.
۴- ساکسیفون
از دیگر سازهای بادی چوبی شناخته‌شده، ساکسیفون است که در قرن نوزدهم توسط آدولف ساکس بلژیکی ابداع شده است. ساکسیفون بدنه‌ی فلزی و زبانه‌ای چوبی دارد و تولید صدای آن از طریق لوله‌ای مخروطی‌شکل و کلیدهایی مخصوص انجام می‌شود که بر روی آن تعبیه شده‌اند.
صدای ساکسیفون لطافت و گرمای خاصی دارد که باعث شده این ساز جایگاه ویژه‌ای در موسیقی جَز پیدا کند. بسیاری از نوازندگان برجسته مانند جان کولترین و چارلی پارکر از این ساز استفاده کرده‌اند و با کمک آن به شهرت رسیده‌اند.
ساکسیفون در انواع مختلفی مانند ساکسیفون آلتو، تنور و باریتون ساخته می‌شود که هرکدام صدای منحصربه‌فردی دارند و برای مقاصد مختلف در اجراهای موسیقی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
نقش تنفس در نوازندگی سازهای بادی بسیار واضح و برجسته است اما در این ساز، بیشتر از باقی سازهای این گروه به چشم می‌خورد؛ به‌طوری که اکثر نوازندگان نامی ساکسیفون، از سیا‌ه‌پوستان هستند که به پُرنفس بودن شهرت دارند.
سازهای بادی برنجی:
سازهای بادی برنجی گروهی دیگر از سازهای بادی غربی هستند که صدای آن‌ها از طریق لرزش لب‌های نوازنده درون یک دهانه‌ی فلزی تولید می‌شود. هیچ‌یک از سازهای این گروه، زبانه ندارند و جریان هوا در آن‌ها با فشار لب‌ها و تغییر شکل آن‌ها کنترل می‌شود. جنس این سازها معمولاً از برنج است، که به آن‌ها صدایی درخشان و پرحجم می‌بخشد. برخی از معروف‌ترین سازهای این دسته عبارتند از:
۱– ترومپت
ترومپت یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین سازهای بادی برنجی است که صدایی درخشان، قدرتمند و پرانرژی دارد. این ساز از یک لوله‌ی فلزی نسبتاً باریک و بلند ساخته شده که به صورت مخروطی گسترش می‌یابد و در انتها به یک شیپور باز ختم می‌شود. گویا لوله‌ی این ساز تا سده‌ی پانزدهم به شکل مستقیم بوده و از آن تاریخ به بعد به شکل منحنی درآمده است.
تولید صدا در ترومپت با لرزش لب‌های نوازنده درون دهانه‌ی فلزی انجام می‌شود و با فشردن ۳ پیستون روی بدنه، طول لوله تغییر کرده و نت‌های مختلف ایجاد می‌شوند.
ترومپت، دامنهی صوتی گسترده‌ای دارد و می‌تواند نت‌های بسیار زیر و نافذ را اجرا کند. همین ویژگی باعث شده که این ساز در سبک‌های مختلف از جمله کلاسیک، جَز و پاپ حضوری پررنگ داشته باشد. نوازندگان برجسته‌ای مانند مایلز دیویس و لوئی آرمسترانگ نقش مهمی در محبوبیت این ساز، به ویژه در موسیقی جَز، ایفا کرده‌اند.
۲- ترومبون
از دیگر سازهای نامدار این گروه می‌توان به ترومبون اشاره کرد که صدایی گرم، عمیق و قدرتمند دارد. برخلاف سازهایی مانند ترومپت که در آن‌ها از پیستون برای تغییر نت استفاده می‌شود، ترومبون با یک لوله‌ی کشویی کار می‌کند که نوازنده آن را جلو و عقب می‌برد تا طول لوله و در نتیجه ارتفاع صدا را تغییر دهد. این ویژگی به ترومبون اجازه می‌دهد تا صدایی پیوسته و روان ایجاد کند، که آن را از سایر سازهای بادی برنجی متمایز می‌سازد.
تا پیش از قرن نوزدهم ترومبون بیشتر در موسیقی مذهبی و گروه‌های موسیقی نظامی به‌کار می‌رفت، اما با استفاده‌ی بتهوون از آن در ارکستر سمفونیک، این ساز در موسیقی کلاسیک نیز محبوب و رایج شد. امروزه ترومبون علاوه بر موسیقی کلاسیک در موسیقی جَز، بلوز، پاپ، فانک و راک نیز به‌کار می‌رود.
۳- کُر یا هورن
ساز کُر (که به آن هورن هم گفته می‌شود) یکی دیگر از سازهای بادی برنجی پرکاربرد است. این ساز، همان‌طور که از نامش پیداست، دارای بدنه‌ای شبیه شیپور است و لوله‌ای به نسبت بلند و پیچیده دارد. نوازنده با استفاده از لب‌های خود و عبور هوا از لوله‌ی پُرپیچ‌و‌خم، صدای کُر را تولید می‌کند. کلیدهایی برای کوتاه و بلند کردن طول لوله و تغییر زیر و بمی نت‌ها نیز بر روی بنده‌ی آن نصب گردیده است.
صدای کُر، طیف وسیعی از اصوات را در برمی‌گیرد؛ از صداهای آرام و ملایم گرفته تا صداهای بلند و تهاجمی. به همین دلیل این ساز در اجرای قطعات موسیقی کلاسیک نقش مهمی ایفا می‌کند و در واقع یکی از سازهای اصلی ارکستر سمفونی محسوب می‌شود.
از هورن‌نوازان معروف تاریخ موسیقی نیز می‌توان به هرمان بومان، نوازنده‌ی آلمانی و رادک بابورک، نوازنده‌ی مشهور اهل جمهوری چک اشاره کرد.
۴-توبا
توبا، بزرگ‌ترین و بم‌ترین ساز بادی برنجی است که صدای آن در مقایسه با دیگر سازهای این گروه، بسیار پُر و عمیق است. بدنه‌ی این ساز به‌صورت یک لوله‌ی بلند و مارپیچی است که در انتها به یک دهانه‌ی بزرگِ مخروطی ختم می‌شود.
نحوه‌ی تولید صدا در توبا مانند باقی سازهای این گروه با لرزش لب‌های نوازنده و عبور هوا از میان دهانه‌ی وسیع آن انجام می‌شود. اما با توجه به اینکه طولانی‌ترین لوله را در بین سازهای بادی برنجی دارد، برای تولید صدا، به نفس زیادی نیاز دارد.
صدای توبا به‌طور کلی عمیق و غنی است و به همین دلیل در بخش‌های باس ارکسترها و در قطعات موسیقی سنگین‌تر به‌ویژه در موسیقی کلاسیک و فیلم‌های حماسی کاربرد زیادی دارد. البته این ساز انواع مختلفی از جمله باس توبا و کنترباس توبا دارد که هرکدام از نظر اندازه و تن صدا با یکدیگر متفاوت‌اند.
علاوه بر سازهای بادی چوبی و برنجی که در این مقاله بررسی شدند، سازهای بادی دیگری نیز وجود دارند که به‌دلیل نوع ساختارشان به گروه «سازهای زبانه آزاد» تعلق دارند. سازهایی همچون سازدهنی، آکاردئون و ملودیکا از این دسته محسوب می‌شوند. این گروه سازها، زبانه‌های فلزی کوک شده‌ای دارند که وقتی دریچه‌های کنترل خروج هوا تحت فشار قرار می‌گیرند، با فرکانس ازپیش‌تعیین‌شده‌ای مرتعش می‌شوند.
سازهای بادی غربی با تنوع و ویژگی‌های خود، جایگاه ویژه‌ای در دنیای موسیقی، چه کلاسیک و چه معاصر دارند. از فلوت و کلارینت تا ترومپت و ترومبون، هریک با صدای منحصربهفرد خود به قطعات موسیقی، عمق و احساس خاصی می‌بخشند و به نوازندگان این امکان را می‌دهند که رنگ‌های صوتی متنوعی را به شنوندگان منتقل کنند.
این سازها نه‌تنها در ارکسترهای بزرگ و گروه‌های موسیقی کلاسیک، بلکه در سبک‌های دیگری چون جَز، بلوز و پاپ نیز نقش مهمی ایفا می‌کنند. هریک از این سازها با ویژگی‌های خاص خود ، بخشی جدایی‌ناپذیر از تاریخ و تحول موسیقی غربی بوده‌اند و همچنان الهام‌بخش نسل‌های جوان نوازندگان و آهنگسازان در خلق موسیقی‌های جدید و متنوع محسوب می‌شوند.