ساز کمانچه تاثیر زیادی بر بقا و پیشرفت موسیقی سنتی ایرانی داشته است. همه‌ی موسیقی‌دانان و بزرگان موسیقی ایرانی معتقدند که کمانچه، پس از تار اصلی‌ترین ساز ملی ایران است. ساز کمانچه با صدای خش‌دار و تو دماغی‌اش، همواره بخش مهمی از هویت موسیقی ایرانی بوده است.
این ساز هم در تک‌نوازی و هم در گروه‌نوازی جایگاه ویژه‌ای داشته و دارد. بعضی از بزرگان موسیقی معتقدند چنانچه در قطعه‌ای متشکل از سازهای مختلف ایرانی، بخش مربوط به کمانچه درست و زیبا اجرا شود، آن قطعه گوش‌نواز و زیبا خواهد بود و برعکس چنانچه بخش مربوط به کمانچه بد اجرا شود، کل قطعه بد و گوش‌خراش خواهد بود.
نوای ساز کمانچه، چه غمگین بنوازد و چه شاد، گویی قصه‌گوی تاریخ سرزمین ماست و از تلخی‌ها و شیرینی‌های مردم این سرزمین می‌گوید. این ساز به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسیده است.
در این مقاله در مورد تاریخچه و ساختار ساز کمانچه بیشتر آشنا می‌شویم تا برای ورود به این ساز خوش‌نغمه دریچه‌ای باز کرده باشیم.
تاریخچه ساز کمانچه
گفته می‌شود ریشه‌ی کمانچه، ساز رباب بوده است و در طول زمان تکامل یافته و به کمانچه تبدیل شده است. رباب در واقع به زبان عربی همان کمانچه است. در کتاب موسیقی کبیر اثر ابونصر فارابی، تصویر سازی شبیه به کمانچه وجود دارد که رباب نامیده شده است. البته این ساز فرق هایی هم با کمانچه دارد از جمله اینکه در آن زمان ساز رباب دو سیم داشته که بعدها به سه سیم تکامل یافته، و همانطور که می دانید کمانچه‌ی امروزی چهار سیم دارد.
روح الله خالقی نیز عقیده دارد ساز رباب ریشه‌ی کمانچه است و پس از تکامل در طول زمان به کمانچه‌ی امروزی تبدیل شده است. او در کتاب سرگذشت موسیقی ایران به این مسأله می پردازد و اشاره می‌کند کمانچه در دوران صفوی و پس از آن به عنوان یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی جایگاه مهمی پیدا کرد.
البته ساز کمانچه سازی کهن است که در سال‌های دور نیز در موسیقی قومی بخش‌های مختلف ایران وجود داشته است. کمانچه‌ی ترکمنی، آذربایجانی، لری، بختیاری و کمانچه محلی کرمانجی و… هرکدام ویژگی های خاص خود را دارند و به یکی از اقوام ایرانی مربوط می‌شوند.
آشنایی با ساختمان کمانچه
کمانچه یک ساز زهی – آرشه ای است که بخش‌های مختلف آن از جنس های مختلفی مثل چوب، فلز، پوست و استخوان تشکیل شده است.
ساز کمانچه در حالت نشسته نواخته می‌شود، نوازنده در حالی که کمانچه را به حالت عمودی در دست چپ نگه داشته است، با انگشت های همین دست روی دسته حرکت می‌کند و کمانه یا آرشه را به شکل افقی با دست راست، حرکت می دهد و به شکل رفت و برگشت بر روی سیم ها می‌کشد.
ساز کمانچه یک پایه‌ی فلزی دارد که به شکل میله است و یک خار در پایین این میله قرار گرفته که روی پا یا روی زمین قرار می گیرد. چوبی که برای ساختن کمانچه استفاده می‌شود، معمولا چوب درخت توت یا افرا است که کهنه شده و عمل آمده است. طول کمانچه از پایین تا بالا، یعنی از پایه‌ی فلزی تا صراحی که بالاترین قسمت ساز و بالای سرپنجه است حدود ۷۵ سانتی متر است.
ساختار ساز کمانچه
دایره المعارف فارسی جلد دو در مورد کمانچه این گونه نوشته است: کمانچه؛ از سازهای زهی قدیم ایران و در واقع نوع تکامل یافته رباب است. کاسه گرد و پایه آهنی دارد و مانند تار و ویولون سیم‌های آن را با گوشی محکم و کوک می‌کنند. کمانی که با آن کمانچه را می‌نوازند کمانه نام دارد و همان است که در ویولن کلمه فرانسوی آرشه به معنی کمان کوچک جای آن را گرفته است.
قسمت‌های تشکیل دهنده ساز کمانچه
قسمت اصلی تشکیل دهنده‌ی ساز کمانچه، کاسه ی آن است که در شکل‌ها و چوب‌های مختلف ساخته می‌شود. کاسه‌های کمانچه های مختلف ممکن است در اندازه ها و با چوب هایی از جنس‌های مختلف ساخته شوند.
کاسه کمانچه
کاسه کمانچه عموما به شکل کروی یا مخروطی ناقص ساخته می شود. کمانچه هایی که کاسه ی آنها به شکل مخروط ناقص است را معمولا به صورت پشت باز درست می‌کنند.
این مدل از کمانچه بیشتر در استان های مرکزی ایران، خصوصا لرستان رایج هستند. این نوع از کمانچه‌ها صدایی قوی و شفاف دارند و به دلیل اینکه کاسه ی آنها سبک وزن است برای نواختن قطعاتی که احتیاج به چرخاندن سریع کمانچه دارند آسان‌تر هستند.
کاسه های کروی کمانچه‌ها به دو شکل ساخته می‌شوند، یک تکه و یا ترکه‌ای که از کنار هم گذاشتن ترکه‌ها درون قالب و خم کردن آنها ساخته می شود. نوع پشت باز کمانچه‌ها عموما از چوب توت یک تکه درست می شود.
کاسه‌های کروی یک تکه ممکن است از چوب‌های مختلفی ساخته شوند، اما معمولا از چوب گردو برای ساخت آنها استفاده می شود. کاسه های کروی از کاسه های ترکه ای سنگین تر هستند و به همین دلیل چرخاندن ساز در آنها سخت‌تر است.
کاسه کمانچه در شهرها و استان های مختلف ایران ممکن است باهم متفاوت باشد، اما کاسه کمانچه به شکل سنتی قطری حدود بیست سانتی‌متر دارد. درحالیکه کاسه ی کمانچه‌ی ترکمن‌ها بسیار کوچکتر است. در کشور‌های دیگر نیز سازهایی شبیه به کمانچه دارند که اغلب با پوست نارگیل ساخته می‌شوند و قطر کاسه‌ی آنها کوچکتر است.
پوست دهانه کمانچه
بر روی دهانه‌ی کمانچه یک پوست می‌کشند که ممکن است پوست حیوانات مختلفی از جمله گاو، آهو یا ماهی باشد.
برعکس کاسه که به شکل های مختلفی ساخته می‌شود، دسته‌ی کمانچه معمولا به یک شکل ساخته می‌شود و جنس آن از چوب درخت گردو است. فرم دسته به شکل مخروطی ناقص و قطر آن از پایین به بالا کمی زیاد می‌شود. طول دسته‌ی کمانچه هم حدود ۳۱ سانتی‌متر است.
امروزه کمانچه دارای ۴ سیم است، اما این تعداد در گذشته سه سیم بوده است. سیم پس از عبور از روی شیطانک و دسته، از روی کاسه گذشته و به سیم‌گیر متصل می‌شوند.
نوازندگی کمانچه
برای نواختن کمانچه از آرشه استفاده می‌شود، که ابتدا به نام کمانه شناخته می‌شده است. آرشه در واقع چوبی به طول ۶۰ سانتی‌متر است که به یک طرف خم شده و جنس آن از موی دم اسب است.
برعکس سازهای زهی غربی، که موی آرشه محکم روی چوب کشیده می‌شود، موی آرشه‌ی کمانچه محکم روی چوب کشیده نمی‌شود، خود نوازنده در هنگام نواختن ساز فشار آرشه روی سیم را تنظیم می‌کند.
آرشه کشی کمانچه
صدای کمانچه به موارد مختلفی وابسته است از جمله: جنس چوب، شکل کاسه، اندازه های ساز، جنس پوست، ضخامت کاسه در نقاط مختلف، خرک، جنس سیم ها و….
نوازندگان مطرح کمانچه
از تعدادی از نوازندگان قدیمی کمانچه آثاری ضبط شده و به جا مانده است مانند باقرخان رامشگر، حسین خان اسماعیل زاده، و صفدر خان. در قرن چهاردهم شمسی، ویولن که یک ساز آرشه‌ای غربی محسوب میشد، برای اولین بار وارد ایران شد و به موسیقی ایرانی راه یافت.
بعد از ظهور ویولن برای مدتی کمانچه در موسیقی ایرانی کم فروغ گشت تا زمانی که بار دیگر به همت روح الله خالقی، علی اصغر بهاری شروع به نواختن و پراکندن نوای کمانچه کرد و با تربیت شاگردان چیره‌دست توانست کمانچه را به عرصه موسیقی برگرداند و به این ساز اصیل و فوق العاده رونقی دوباره ببخشد.
بنابراین از تاثیرگذارترین چهره های موسیقی بر روی ساز کمانچه میتوان از علی اصغر بهاری نام برد، به حدی که تمام نوازندگان کمانچه‌ی امروزی به نوعی پیرو و شاگرد مکتب او هستند.
از برچسته ترین چهره‌های کمانچه نوازی در ایران میتوان به استادانی چون محمدرضا لطفی و کیهان کلهر اشاره کرد. در کنار این چهره های به نام، اساتید چیره دست دیگری نیز به رونق و حفظ ساز کمانچه کمک کرده‌اند که میتوان به نام های ایشان اشاره کرد: داوود گنجه‌ای، محمد مقدسی، علی اکبر شکارچی، مهدی آذرسینا، درویش‌رضا منظمی، هادی منتظری، سعید فرجپوری، اردشیر کامکار و…
یادگیری کمانچه یکی از چالش‌های هیجان‌انگیز و در عین حال لذت‌بخش است. همین حالا سازت را در دست بگیر، از مجموعه آموزش کمانچه استفاده کن و ایمان داشته باش که خیلی زود به یک نوازنده ماهر و مسلط تبدیل خواهی شد.