یادگیری موسیقی فقط به نواختن ساز محدود نمی‌شود؛ فهمیدن اصطلاحات موسیقی و مفاهیم ابتدایی تئوری موسیقی، بخش مهمی از مسیر هر هنرجوی تازه‌کار است. چه از طریق دوره‌های آموزش موسیقی مشغول یادگیری ساز باشید، چه به‌صورت خود‌آموز، حتماً با واژه‌هایی مثل لگاتو، فورته یا تمپو برخورد کرده‌اید که در ابتدا ممکن است برایتان گیج کننده باشند.
در این مقاله سعی کرده‌ایم اصطلاحات رایج موسیقی را به زبان ساده و قابل‌فهم توضیح دهیم تا یادگیری تئوری موسیقی برای مبتدی‌ها آسان‌تر و لذت‌بخش‌تر شود. اگر به‌دنبال کلمات پرکاربرد در موسیقی هستید و می‌خواهید با زبان رایجِ این دنیای جذاب و هیجان‌انگیز آشنا شوید، تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
اصطلاحات مربوط به مفاهیم پایه در موسیقی
برای شروع یادگیری موسیقی، درک چند مفهوم پایه‌ای ضروری است. این اصطلاحات مانند آجرهای اولیه‌ی یک ساختمان، بنیان دانسته‌های موسیقی شما را می‌سازند:
| اصطلاح | معادل فارسی | نماد/نشانه | تعریف ساده |
| Note | نت | دو، رِ، می، فا، سل، لا، سی | صدایی با فرکانس مشخص که پایه‌ی ملودی، هارمونی و ریتم است |
| Note Value | نوع نت | مثل نت گرد، سفید، سیاه، چنگ، دولاچنگ و سه‌لاچنگ 𝅝 𝅗𝅥 𝅘𝅥 𝅘𝅥𝅮 𝅘𝅥𝅯 𝅘𝅥𝅰 | نشان‌دهنده‌ی مدت زمانی است که یک نت باید نواخته شود |
| Rest | سکوت | 𝅂 𝅁 𝅀 𝄿 𝄾 𝄽 𝄩 𝄺 𝄻 𝄼 | علامت‌هایی که نشان می‌دهند در یک بازه‌ی زمانی باید هیچ نتی اجرا نشود |
| Staff | خط حامل | 𝄚 | پنج خط موازی که نت‌ها روی آن نوشته می‌شوند |
| Clef | کلید | 𝄢 𝄞 𝄡 | نشانه‌ای که جای نت‌ها را روی خط حامل مشخص می‌کند |
آشنایی با این مفاهیم پایه به شما کمک می‌کند که سایر اصطلاحات و مفاهیم موسیقی را راحت‌تر درک کنید و یاد بگیرید.
اصطلاحات مربوط به شدت صدا
این اصطلاحات نشان می‌دهند که موسیقی با چه شدتی (بلند و قوی یا نرم و آرام) باید نواخته شود. در نتنویسی کلاسیک، این واژه‌ها بسیار رایج‌اند:
| اصطلاح | تلفظ | معنی ساده | نماد |
| Piano | پیانو | آرام بنواز | p |
| Mezzo Piano | متسو پیانو | کمی آرام بنواز | mp |
| Forte | فورته | بلند بنواز | f |
| Mezzo Forte | متسو فورته | کمی بلند بنواز | mf |
| Pianissimo | پیانیسیمو | خیلی آرام بنواز | pp |
| Fortissimo | فورتیسیمو | خیلی بلند بنواز | ff |
| Crescendo | کرشندو | به‌تدریج بلندتر شو | > خط کشیده‌ی بازشونده زیر نت‌ها |
| Decrescendo | دکرشندو | به‌تدریج آرام‌تر شو | < خط کشیده‌ی بسته‌شونده زیر نت‌ها |
این واژه‌ها نه‌تنها در موسیقی کلاسیک، بلکه در بسیاری سبک‌های دیگر هم رایج‌اند؛ به‌خصوص وقتی نتنویسی یا تنظیم حرفه‌ای انجام می‌گیرد.
اصطلاحات مربوط به سرعت صدا (تمپو یا تندا)
این اصطلاحات نشان می‌دهند که قطعه‌ی موسیقی با چه سرعتی باید اجرا شود. تمپو گاهی با واژه‌های ایتالیایی مشخص می‌شود، گاهی نیز با عدد (BMP یا ضرب در دقیقه) همراه است.
| اصطلاح | تلفظ | معنی ساده | محدوده‌ی تقریبی سرعتBMP |
| Largo | لارگو | بسیار آهسته و کشیده | ۴۰-۶۰ ضرب در دقیقه |
| Adagio | آداجیو | آهسته | ۶۶-۷۶ ضرب در دقیقه |
| Andante | آندانته | کمی آهسته | ۷۶-۱۰۸ ضرب در دقیقه |
| Moderato | مدِراتو | سرعت متوسط | ۱۰۸-۱۲۰ ضرب در دقیقه |
| Allegro | آلگرو | سریع و پرانرژی | ۱۲۰-۱۶۸ ضرب در دقیقه |
| Presto | پرِستو | بسیار سریع | ۱۶۸-۲۰۰ ضرب در دقیقه |
| Accelerando | آچلِراندو | به‌تدریج تندتر شود | – |
| Ritardando | ریتارداندو | به‌تدریج کندتر شود | – |
| A Tempo | آ تمپو | بازگشت به سرعت اصلی | – |
بیشتر قطعات تنها با عدد BMP، سرعت را مشخص می‌کنند، اما استفاده از اصطلاحات ایتالیایی در نتنویسی کلاسیک و برخی قطعات مدرن هنوز هم رایج است.
اصطلاحات مربوط به نحوه‌ی نواختن نت‌ها (آرتیکولاسیون)
این اصطلاحات در تئوری موسیقی مشخص می‌کنند که هر نت با چه کیفیتی باید اجرا شود؛ مثلاً متصل، جدا، تأکیدی یا کشیده. اجرای دقیق این موارد، احساس و بیان موسیقایی قطعه را شکل می‌دهد.
| اصطلاح | تلفظ | نماد در نتنویسی | معنی ساده | توضیح بیشتر |
| Staccato | استاکاتو | ⬤ نقطه روی یا زیر نت | کوتاه و جدا | نت به‌صورت بریده و با فاصله اجرا شود |
| Legato | لگاتو | خط منحنی روی یا زیر چند نت | متصل و روان | نت‌ها پشت‌سر‌هم و بدون وقفه نواخته شوند |
| Tenuto | تنوتو | ー خط افقی روی یا زیر نت | کامل و کشیده | نت به‌طور کامل و با تأکید ملایم اجرا شود |
| Accent | آکسان یا اکسنت | < روی یا زیر نت | تأکید روی نت | نت با شدتِ بیشتر و برجسته‌تر نواخته شود |
| Marcato | مارکاتو | ៱ روی یا زیر نت | تأکید قوی | نت با شدت و تأکید بیشتری نسبت به نت‌های اطراف اجرا شود (بیشتر از اکسنت) |
در موسیقی کلاسیک، جَز و حتی پاپ، توجه به آرتیکولاسیون باعث می‌شود جمله‌بندی موسیقایی طبیعی‌تر و حرفه‌ای شنیده شود. در تمرینِ ساز نیز رعایت این موارد نقش مهمی در بیان شخصی نوازنده دارد.
اصطلاحات مربوط به فواصل در موسیقی
فاصله، به اختلاف زیر و بمی (فرکانس) بین دو نت گفته می‌شود. فواصل پایه‌ی درک هارمونی، آکورد و حتی گام‌ها هستند.
| اصطلاح | معادل فارسی | نماد/نشانه | توضیح |
| Half Step | نیم‌پرده | کوچکترین فاصله‌ی متداول بین دو نت در موسیقی غربی (مثل فاصله‌ی یک کلاویه‌ی سفید پیانو تا کلاویه‌ی مشکی بعدی) | |
| Whole Step | پرده‌ی کامل | اگر از یک نت مشخص شروع به حرکت کنیم و دو نیم پرده طی کنیم، فاصله‌ی طی شده برابر با یک پرده‌ی تمام هست (مثل فاصله‌ی یک کلاویه‌ی سفید پیانو تا کلاویه‌ی سفید بعدی) | |
| Sharp | دیز | ♯ | علامتی که نت را نیم‌پرده زیرتر می‌کند (نت نیم‌پرده بالا می‌رود) |
| Flat | بمل | ♭ | علامتی که نت را نیم‌پرده بم‌تر می‌کند(نت نیم‌پرده پایین می‌رود) |
| Natural | بکار | ♮ | علامتی که نت دیز یا بمل شده را به حالت اصلی برمی‌گرداند |
| Octave | اکتاو | فاصله‌ی بین یک نت و تکرار همان نت در ارتفاع بالاتر یا پایین‌تر |
اصطلاحات مربوط به گام در موسیقی
یکی از پایه‌ای‌ترین مفاهیم در تئوری موسیقی، گام (Scale) است. گام‌ها در واقع توالی منظمی از نت‌ها هستند که به ترتیب ارتفاع (صعودی یا نزولی) مرتب شده‌اند و مبانی ملودی‌ها و هارمونی‌ها را شکل می‌دهند.
| اصطلاح | معادل فارسی | معنای ساده | توضیح بیشتر |
| Scale | گام | ترتیب خاصی از نت‌ها | توالی منظم نت‌ها براساس الگوی مشخصی از فاصله‌های صوتی |
| Chromatic Scale | گام کروماتیک | شامل ۱۲ نتِ نیم‌پرده‌ای | همه‌ی نیم‌پرده‌های ممکن را در یک اکتاو پوشش می‌دهد و بیشتر برای ایجاد تنوع یا تنش در ملودی به‌کار می‌رود |
| Diatonic Scale | گام دیاتونیک | شامل ۷ نت با ترکیبی از فواصل پرده و نیم‌پرده | ساختار اصلی بیشتر ملودی‌ها را تشکیل می‌دهد و پایه‌ی ساخت گام‌های ماژور و مینور است |
| Major Scale | گام ماژور | شاد و روشن | نوعی گام دیاتونیک که حال‌وهوایی شاد، سرزنده و انرژی‌بخش دارد |
| Minor Scale | گام مینور | غمگین یا احساسی | نوعی گام دیاتونیک که حال‌وهوایی عاطفی، ملایم یا اندوهناک دارد |
درک تفاوت بین گام‌ها، نه‌تنها به درک بهتر ملودی و هارمونی کمک می‌کند، بلکه به بداهه‌نوازی و ساخت آهنگ نیز جهتی حرفه‌ای‌تر می‌بخشد.
اصطلاحات مربوط به هارمونی و آکورد
در موسیقی، صداها فقط به‌صورت تکی اجرا نمی‌شوند؛ خیلی از زیبایی‌های موسیقی وقتی شکل می‌گیرند که چند صدا به‌طور هم‌زمان نواخته شوند. اینجاست که وارد دنیای هارمونی و آکورد می‌شویم.
| اصطلاح | تلفظ | معنی ساده | توضیح |
| Chord | کورد | آکورد | هم‌زمان نواختن ۳ نت یا بیشتر |
| Harmony | هارمونی | هماهنگی صداها | ترکیب خوشایند نت‌ها به‌صورت هم‌زمان |
| Triad | تریاد | سه‌صدایی | ساده‌ترین نوع آکورد که از ۳ نت ساخته شده است |
| Inversion | اینورژن | وارونگی آکورد | تغییر ترتیب نت‌های آکورد |
| Chord Progression | کورد پروگرِشن | توالی آکورد | مجموعه‌ای از آکوردها که پشت‌سر‌هم نواخته می‌شود |
| Arpeggio | آرپژ | آکورد شکسته | نواختن نت‌های یک آکورد به‌صورت جداگانه و پیاپی، نه هم‌زمان |
آشنایی با مفاهیمی مثل آکورد، هارمونی و تریاد دروازه‌ای است به درک عمیق‌تر ساختار و احساس موسیقی؛ دانشی که علاوه بر تقویت گوش موسیقایی، توانایی‌تان در تحلیل قطعات را نیز افزایش می‌دهد.
اصطلاحات مربوط به ریتم
ریتم قلب تپنده‌ی موسیقی است. بدون ریتم، نت‌ها معنا و نظم خود را از دست می‌دهند. شناخت اصطلاحات مربوط به ریتم به هنرجویان کمک می‌کند تا بهتر با زمان‌بندی قطعات و هماهنگی بین صداها آشنا شوند.
| اصطلاح | معادل فارسی | توضیح | مثال |
| Beat | ضرب | یک بخش مشخص از زمان است که در آهنگ به‌طور منظم تکرار می‌شود | مثل واحد‌های زمانی‌ای که شنوندگان در حال شنیدنِ موسیقی، به وسیله‌ی دست زدن با آن همراهی می‌کنند |
| Measure | میزان | مجموعه‌ای از ضرب‌ها که به‌طور منظم تکرار می‌شوند | مثلاً در میزان ۴/۴ چهار ضرب داریم و در میزان ۳/۴ سه ضرب داریم |
| Time Signature | عدد میزان | نشانه‌هایی که تعداد و نوع ضرب را مشخص می‌کنند | ۴/۴، ۳/۴، ۶/۸ |
| Down Beat | ضرب قوی اول | اولین و معمولاً قوی‌ترین ضرب هر میزان | ۴ ۳ ۲ ۱ |
| Syncopation | ضد‌ضرب | تأکید روی ضرب‌های ضعیف به جای قوی | تأکید روی «و» در ۱ و ۲ |
| Note Duration | کشش زمانی نت | مدت زمانی که نت اجرا می‌شود | مثل نت گرد، سفید، سیاه، چنگ و دولاچنگ |
با شناخت این اصطلاحات و تمرین‌های ریتم‌خوانی، درک شما از زمان‌بندی در موسیقی بسیار قوی‌تر خواهد شد.
نتیجه‌گیری
موسیقی به‌عنوان یک زبان جهانی، از اصطلاحات و مفاهیم خاص خود برای انتقال احساسات، تکنیک‌ها و ساختارهای زمانی بهره می‌برد. شناخت و درک این اصطلاحات، نه‌تنها برای نوازندگان، بلکه برای هرکس که علاقه‌مند به درک بهتر موسیقی است می‌تواند مفید و راهگشا باشد.
آشنایی با معنی اصطلاحات موسیقی، باعث می‌شود هنگام شنیدن یا نواختن قطعه‌ای، لایه‌های پنهان آن را بهتر درک کنیم، از منطق پشت ملودی و ریتم آگاه شویم و ارتباط عمیق‌تری با اثر برقرار کنیم.
اگر می‌خواهید به‌طور کامل‌تر و دقیق‌تر با این مفاهیم و تئوری موسیقی آشنا شوید، می‌توانید از مجموعه آموزش الفبای موسیقی خنیاگر استفاده کنید. این دوره به شما کمک خواهد کرد تا پایه‌های موسیقی را ساده و اصولی بیاموزید و به درک عمیق‌تری از اصطلاحات موسیقی دست پیدا کنید.