عود، یکی از قدیمی‌ترین و محبوب‌ترین سازهای زهی-مضرابی در موسیقی شرقی است. تاریخچه‌ی عود نشان می‌دهد که این ساز از ایران به فرهنگ‌های موسیقایی گوناگون راه یافته و مورد توجه بسیاری از موسیقی‌دانان قرار گرفته است. امروزه این ساز در موسیقی کلاسیک ایرانی، عربی و ترکی رواج دارد و روز‌به‌روز بر شمار دوستداران آن در میان هنرجویان و نوازندگان اضافه می‌گردد.
با توجه به محبوبیت و رواج روزافزون این ساز در موسیقی ایرانی، آشنایی با روش‌های صحیح مراقبت و نگهداری از ساز عود، ضروری به نظر می‌رسد. نگهداری اصولی نه‌تنها باعث حفظ کیفیت صدای عود می‌شود، بلکه عمر ساز را نیز افزایش می‌دهد.
در این مقاله، نکات کلیدی مراقبت صحیح از این ساز را بررسی می کنیم تا با رعایت آن‌ها بتوانید از صدای گرم و دلنشین ساز خود، سال‌ها لذت ببرید و از رسیدن آسیب‌های احتمالی به آن، جلوگیری کنید.
شرایط مناسب نگهداری عود
عود، سازی است که نسبت به تغییرات شرایط محیطی حساس است. دما، رطوبت و نور مستقیم خورشید می‌توانند به‌طور قابل توجهی بر عود تاثیر بگذارند.
عود باید در محیطی با دمای متعادل نگهداری شود. دمای خیلی بالا یا پایین می‌تواند باعث ترک برداشتن چوب یا تغییر در کیفیت صدای آن شود. دمای ایده‌آل برای نگهداری عود معمولاً بین ۲۰ تا ۲۵ درجه‌ی سانتیگراد است.
رطوبت مناسب نیز نقش مهمی در حفظ سلامت عود دارد. رطوبت خیلی کم می‌تواند باعث خشک شدن و ترک خوردن چوب ساز شود، در حالی که رطوبت زیاد نیز ممکن است منجر به رشد قارچ یا تغییر شکل بدنه‌ی ساز گردد. سطح رطوبت مناسب برای عود معمولاً در حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد است.
برای حفظ رطوبت و دمای مناسب می‌توانید از ابزارهای زیر کمک بگیرید:
- دما‌سنج و رطوبت‌سنج
- دستگاه‌های رطوبت ساز
- کیسه‌های کوچک رطوبت‌گیر
- جعبه و کیس مخصوص ساز عود
ضمناً خودداری از قرار دادن ساز در مقابل نور مستقیم خورشید و نزدیک منابع گرمایی و سرمایی مانند بخاری، شومینه، کولر یا پنجره‌های سرد می‌تواند در جلوگیری از تاثیرات محیطی، مؤثر باشد.
تمیز کردن عود
تمیز نگه داشتن عود یکی از اصول مهم برای حفظ کیفیت صدای ساز و افزایش طول عمر آن است. گردوغبار، لکه‌های انگشتان و چربی دست می‌توانند به مرور زمان به سطح چوب ساز آسیب بزنند و بر کیفیت صدای آن تاثیر بگذارند. بنابراین لازم است که نوازندگان به‌طور مرتب ساز خود را تمیز کنند.
برای تمیز کردن چوب عود از یک پارچه‌ی نرم، خشک و بدون پُرز استفاده کنید. بهتر است جنس پارچه از پنبه یا میکروفایبر که لطیف است باشد تا باعث ایجاد خط‌و‌خش روی چوب نگردد. برای تمیز کردن سیم‌ها نیز می‌توانید از همین نوع پارچه بهره ببرید.
ضمناً برای قسمت‌هایی از ساز که دارای پستی، بلندی و جزئیات هستند، مثل گوشی‌ها، سرپنجه و خرک می‌توانید از یک مسواک نرم یا برس مخصوص استفاده کنید تا به طور کامل از گردوغبار پاک گردند.
همچنین توجه داشته باشید که شستن و خشک کردن دست‌ها قبل از نوازندگی و پاک کردن جای انگشتان و عرق دست از روی ساز، پس از نوازندگی، می‌تواند در نظافت ساز و پیشگیری از آسیب به آن مؤثر باشد.
تعویض به موقع سیم‌ها و توجه به کوک ساز
تعویض به موقع سیم‌ها و تنظیم دقیق کوک ساز عود، از جمله عوامل حیاتی در حفظ کیفیت صدای آن هستند.
سیم‌های عود پس از مدت زمانی استفاده، کیفیت صدای خود را از دست می‌دهند و ممکن است دچار آسیب شوند. اگر متوجه‌ی کاهش کیفیت صدا، صدای خفه یا تغییر در تُن سیم‌ها شُدید، زمان تعویض فرا رسیده است.
سیم‌های عود در انواع مختلفی در بازار عرضه می‌شوند که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. پس قبل از خرید، ابتدا سبک موسیقی و سلیقه‌ی خود را در نظر داشته باشید، سپس دست به انتخاب بزنید. در زمان تعویض نیز کشش مناسب را رعایت کنید تا از آسیب دیدن سیم‌ها و ساز جلوگیری شود. پس از نصب، به تدریج و با دقت به کوک سیم‌ها بپردازید.
سازهای زهی به جز هنگام تعویض سیم‌ها، هر چند وقت یک‌بار، به دلیل تغییرات دمایی یا استفاده‌ی مکرر نیاز به کوک مجدد دارند. اگر در هنگام نواختن متوجه صدای غیرطبیعی یا ضعیف ساز شُدید، احتمالاً کوک عود به هم ریخته و باید دوباره تنظیم گردد.
اگر ساز در کوک صحیح نباشد، علاوه بر کاهش کیفیت صدا، ممکن است فشاری غیرطبیعی به سیم‌ها یا سایر اجزای ساز وارد شود و به مرور زمان آسیب ببیند؛ همچنین کوک نادرست می‌تواند گوش موسیقایی و تکنیک‌های نوازندگی شما را نیز تحت تاثیر قرار دهید و کارایی شما را در نوازندگی کاهش دهد.
حمل‌ونقل و جابه‌جایی ساز عود
مراقبت از ساز عود در هنگام جابه‌جایی و حمل آن، نقش مهمی در حفظ کیفیت صدای ساز و پیشگیری از آسیب‌های احتمالی دارد. کاربردی‌ترین ابزارها در این زمینه سافت‌کیس‌ها و هاردکیس‌های مخصوص عود هستند. سافت‌کیس‌ها برای نگهداری ساز در خانه و جابه‌جایی‌های روزمره مناسب و کافی هستند؛ اما اگر ساز خود را زیاد جابه‌جا می‌کنید یا آن را در سفرها هم همراه خود می‌برید، بهتر است برای ساز خود هاردکیس تهیه کنید. هاردکیس‌ها از چوب یا پلاستیک محکم ساخته می‌شوند و در برابر ضربه و آسیب‌های خارجی مقاوم‌ترند.
از نکات دیگری که در زمان جابه‌جایی ساز باید به آن‌ها توجه کنید اجتناب از قرار دادن ساز در خودروهای داغ یا محیط‌های بدون تهویه است. زیرا تغییرات دمایی این فضاها، می‌تواند برای ساز مضر باشد. همچنین دقت داشته باشید که در وسایل نقلیه، عود را به صورت افقی و به‌دور از هرگونه فشار قرار دهید تا کمتر در معرض فشار و ضربات ناشی از انتقال بار قرار گیرد.
بازدید دوره‌ای و چکاپ ساز
بازدید دوره‌ای از ساز عود می‌تواند مفید باشد و به شناسایی زودهنگام مشکلات و جلوگیری از آسیب‌های احتمالی کمک کند. هر چند وقت یک‌بار بهتر است چوب ساز، سیم‌ها، اتصالات و همه‌ی اجزا با دقت بررسی شوند تا در صورت جداشدگی، ترک‌خوردگی یا تغییر شکل، جهت تعمیر یا تعویض آن‌ها اقدام گردد و از بروز آسیب‌های بیشتر جلوگیری شود.
در صورت امکان بهتر است بازدید دوره‌ای توسط یک متخصص یا تعمیرکار ساز انجام شود، تا با دقت و اطمینان بیشتری سلامت ساز تایید گردد.
عود، سازی حساس و ارزشمند است که حفظ طنین گرم و دلنشین آن، نیاز به توجه ویژه‌ای دارد. نوازندگانی که از ساز خود با دقت مراقبت می‌کنند، نه‌تنها از آسیب‌های احتمالی جلوگیری می‌کنند، بلکه بهترین کیفیت صدا را در هنگام نواختن تجربه می‌کنند و با سازی مرغوب، به تمرین و اجرای موسیقی می‌پردازند.
با افزایش دانش و آگاهی در زمینه‌ی اصول نگهداری از سازها و رعایت نکات ذکر شده در این مقاله، می‌توانید با سازی که در بهترین شرایط خود قرار داد، سال‌های طولانی به نوازندگی عود بپردازید و از انجام آن لذت ببرید.