موسیقی ایرانی گنجینه‌ای از صداهای دلنشین و سازهای پُررمزوراز است. در میان این گنجینه، تار و سه‌تار دو ساز بسیار محبوب و شناخته‌شده هستند که هرکدام با ویژگی‌های خاص خود، دل بسیاری از هنرجویان و شنوندگان را ربوده‌اند.
اگر در آغاز مسیر یادگیری موسیقی ایرانی هستد و در انتخاب بین تار و سه‌تار مردد مانده‌اید، این مقاله می‌تواند راهنمای خوبی برای شما باشد. در ادامه با نگاهی دقیق‌تر به تفاوتهای تار و سه‌تار، شما را در یافتن ساز دلخواهتان همراهی خواهیم کرد.
تفاوتهای ساختاری:
تار و سه‌تار هر دو از خانواده‌ی سازهای زهی مضرابی هستند، اما در ساختارشان تفاوتهای قابل توجهی وجود دارد که نه‌تنها ظاهر آن‌ها را متمایز می‌کند، بلکه روی صدادهی و شیوه‌ی نوازندگی نیز تأثیر می‌گذارد. در ادامه مهم‌ترین تفاوتهای ساختاری این دو ساز را بررسی می‌کنیم:
۱- تعداد سیم
تار دارای ۶ سیم است که به‌صورت سه جفت کنار هم قرار گرفته‌اند. سه‌تار اما ۴ سیم دارد که دو سیم آن مجزا و دو سیم دیگر به‌شکل جفت در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.
۲- شکل کاسه و سطح رویی آن
کاسه‌ی تار از دو تکه‌ی چوبی (کاسه‌ی بزرگ و کاسه‌ی کوچک) تشکیل شده و روی آن‌ها پوست کشیده شده است. در مقابل، کاسه‌ی سه‌تار یک تکه و تماماً از چوب ساخته شده است و سطح آن پوست ندارد.
۳- اندازه و وزن
تار نسبت به سه‌تار بزرگ‌تر و سنگین‌تر است. سه‌تار ساز کوچک و سبک‌تری محسوب می شود و جابه‌جایی آن آسان‌تر است.
۴- دسته‌ی ساز
دسته‌ی تار نسبت به سه‌تار عریض‌تر و قطورتر است، در‌حالی‌که سه‌تار، دسته‌ای باریک‌تر و ظریف‌تر دارد.
تفاوتهای صدایی:
یکی از پرسش‌های رایج میان هنرجویانی که بین این دو ساز مردد مانده‌اند این است که: «صدای تار بهتر است یا سه‌تار؟» پاسخ این است که هر دو ساز صدایی خاص و متمایز دارند و انتخاب بین آن‌ها کاملاً به سلیقه و ترجیح شخصی شما بستگی دارد. در ادامه تفاوتهای صدایی این دو ساز را بررسی می‌کنیم تا بتوانید تصمیم بگیرید کدام‌یک با سلیقه‌ی موسیقایی شما بیشتر همخوانی دارد.
۱- حجم صدا
تار نسبت به سه‌تار صدایی پرحجم‌‌تر و قوی‌‌تر دارد که به‌راحتی در اجراهای گروهی یا صحنه‌های بزرگ شنیده می‌شود. در مقابل صدای سه‌تار سبک‌تر و آرام‌تر است و بیشتر برای تکنوازی یا فضاهای کوچک و صمیمی مناسب است.
۲- حس صدا
صدای تار شکوه و صلابت بیشتری دارد و می‌تواند موضوعاتی چون شور و حماسه را به‌شکلی پُرقدرت بیان کند. سه‌تار اما صدایی نرم و ملایم دارد و بیشتر برای بیان احساسات درونیِ لطیف به کار می‌رود.
۳- طنین و ماندگاری صدا
به دلیل وجود پوست در ساز تار، صدای آن دارای طنین بیشتر و ماندگاری طولانی‌تری است. سه‌تار که فاقد پوست است، صدایی کوتاه‌تر و ظریف‌تر تولید می‌کند و فضای خاصی از سکوت و تأنی را در پی دارد.
تفاوتهای نوازندگی:
بین نوازندگی سه‌تار و تار شباهت‌های زیادی وجود دارد و اصول کلی تکنیک‌ها در هر دو ساز یکسان است. با‌این‌حال، تفاوتهای کوچکی هم دیده می‌شود که شیوه‌ی نوازندگی این دو ساز را کمی متفاوت می‌کند. در ادامه به این تفاوت‌ها می‌پردازیم:
۱- استفاده از مضراب و انگشت
در تار، نوازنده از مضراب فلزی برای ضربه زدن به سیم‌ها استفاده می‌کند که نتیجه‌ی آن صدایی بلندتر و شفاف‌تر است. اما در سه‌تار، معمولاً از انگشت و ناخن برای نواختن استفاده می‌شود و کم پیش می‌آید که کسی از مضراب کمک بگیرد. این تفاوت باعث می‌شود که صدای سه‌تار نرم‌تر و آهسته‌تر به گوش برسد.
۲- سرعت اجرا
به دلیل استفاده از مضراب در تار، اجرای قطعاتِ تند، پویا و سریع‌تر با این ساز راحت‌تر است. در مقابل سه‌تار برای نواختن قطعات آرام، ملایم و با تغییرات لطیف مناسب‌تر است.
تفاوتهای کاربردی:
یکی از تفاوتهای مهم تار و سه‌تار، زمینه‌های استفاده و موقعیت‌های اجرایی آن‌ها است. تار به‌عنوان یکی از سازهای اصلی در موسیقی سنتی ایرانی شناخته می‌شود و در بسیاری از کنسرت‌ها و اجراهای رسمی نقش مهمی در ایجاد هارمونی و ریتم ایفا می‌کند. اما در مقابل، سه‌تار بیشتر یک ساز شخصی و مناسب برای لحظات خلوت و تنهایی محسوب می‌شود و با نوای آرامش‌بخش خود نوازنده را به دنیای درونی خود می‌برد.
تفاوت قیمتی:
تار به طور کلی از سه‌تار گران‌تر است. علت این تفاوت به جنس و حجم مواد به‌کار رفته در ساخت تار و نیاز آن به دقت و زمان بیشتر جهت تولید برمی‌گردد. از طرف دیگر، سه‌تار به‌دلیل ساختار ساده‌تر و استفاده از مواد کمتر هزینه‌ی پایین‌تری دارد و حتی جزو سازهای اقتصادی و مقرون‌به‌صرفه محسوب می‌شود.
تفاوت نگهداری:
تار به‌دلیل داشتن پوست در ساختار خود، نسبت به سه‌تار در مقابل تغییرات دما و رطوبت حساس‌تر است. به همین دلیل، توجه به شرایط نگهداری تار و ایجاد محیطی با دما و رطوبت معتدل برای آن، ضروری است. البته سه‌تار هم به‌دلیل داشتن ساختار چوبی، به محیط نگهداری متعادل نیاز دارد، اما آسیب‌پذیری آن نسبت به تار کمتر است.
تفاوت در سهولت و مدت یادگیری:
یادگیری سه‌تار به طور معمول ساده تر از تار است. این ساز به‌دلیل وجود تعداد سیم‌های کمتر و ساختار ساده‌تر برای مبتدیان مناسب‌تر است. در مقابل، تار با داشتن سیم‌های بیشتر و تکنیک‌های نوازندگی پیچیده‌تر، نیاز به زمان و تمرین بیشتری دارد تا نوازنده بتواند به تسلط کامل برسد.
افراد مناسب برای نواختن تار و سه‌تار:
با توجه به تفاوت‌هایی که پیش از این بررسی کردیم، هنرجویان می‌توانند بسته به نیازها و سلیقه‌ی شخصی خود یکی از این دو ساز را انتخاب کنند. با‌این‌حال، اگر بخواهیم یک دسته‌بندی کلی از افرادی که هرکدام از این سازها برایشان مناسب‌تر است داشته باشیم، می‌توانیم به این موارد اشاره کنیم:
تار مناسب‌تر است برای:
- کسانی که به نواختن قطعات سریع، پرتحرک و پرانرژی علاقه دارند.
- افرادی که به‌دنبال صدایی غنی، عمیق و پُرقدرت هستند.
- کسانی که دوست دارند در نوازندگی خود را به چالش بکشند.
- افرادی که تمایل دارند در محیط‌های بزرگ و جمع‌های زیاد، اجرا داشته باشند.
- کسانی که به دنبال شانس بیشتری برای راه یافتن به گروه‌های موسیقی سنتی ایرانی هستند.
سه‌تار مناسب‌تر است برای:
- کسانی که به دنبال یادگیری ساده‌تر و سریع‌تر هستند.
- افرادی که به قطعات آرام، ملایم و احساسی علاقه دارند.
- کسانی که به دلیل نیاز به یک ساز سبک و قابل‌حمل، سه‌تار را ترجیح می‌دهند.
- افرادی که در مناطق مرطوب یا با نوسانات دمایی زیاد زندگی می‌کنند.
- کسانی که ساز اقتصادی‌تر و مقرون‌به‌صرفه‌تری می‌خواهند.
- افرادی که به‌دنبال سازی ملایم برای نواختن در اوقات تنهایی و محیط شخصی خود هستند.
- کسانی که بدن ریز‌نقش یا دستان کوچک و ظریف دارند.
نتیجه‌گیری
در این مقاله سعی کردیم با بررسی تفاوتهای اصلی بین تار و سه‌تار، مسیر انتخاب ساز مناسب را برای هنرجویان هموارتر کنیم. همان‌طور که دیدیم، هر دو ساز ویژگی‌های خاص خود را دارند و انتخاب نهایی بستگی به سلیقه، هدف و شرایط شخصی هر فرد دارد.
حال‌که با ویژگی‌های این دو ساز آشنا شده‌اید و بهتر می‌توانید تشخیص دهید کدام‌یک به روحیه و نیازهای شما نزدیک‌تر است، اگر تصمیم به یادگیری دارید، می‌توانید از دوره‌های تخصصی آموزش تار و سه‌تار سایت خنیاگر استفاده کنید. با دسترسی به محتوای آموزشی اصولی و داشتن برنامه‌ی تمرینی منظم، این فرصت را خواهید داشت که در مدت زمانی کوتاه، به مهارت خوبی در نوازندگی این سازها برسید.