تفاوت تنبور و دوتار یکی از موضوعاتی است که برخی از هنرجویان موسیقی، قبل از انتخاب ساز با آن روبه‌رو می‌شوند. هر دویِ این‌ها از خانوادهٔ سازهای زهی-زخمه‌ای ایرانی هستند که در نگاه اول شباهت‌های زیادی به‌هم دارند، اما در ساختار، شیوهٔ نوازندگی و سبک موسیقی‌شان تفاوت‌هایی ظریف دیده می‌شود.
اگر شما هم بین انتخاب تنبور یا دوتار مردد مانده‌اید و نمی‌دانید کدام‌یک را انتخاب کنید، در این مقاله به‌صورت کامل تفاوت دوتار و تنبور را بررسی می‌کنیم تا متوجه شوید کدام ساز با روحیه، هدف و سلیقهٔ شما هماهنگ‌تر است. آن‌وقت می‌توانید با خیال راحت یا مسیر آموزش تنبور را در پیش بگیرید یا یادگیری دوتار. پس تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
تفاوت تنبور و دوتار در ساختار
در نگاه اول ممکن است فرق بین دوتار و تنبور چندان واضح نباشد، اما اگر کمی دقیق‌تر شویم تفاوت‌ها را تشخیص می‌دهیم. هر دوی این سازها بدنه‌ای گلابی‌شکل دارند اما دوتار کمی بلندتر و باریک‌تر از تنبور است (طول دوتار معمولاً به حدود یک متر می‌رسد، درحالیکه تنبور بین ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر است).
از نظر پرده‌بندی نیز تفاوت تنبور با دوتار قابل توجه است. تنبور دارای پرده‌های بیشتری است (اغلب بین ۱۳ تا ۱۴ عدد)، درحالیکه پرده‌های دوتار معمولاً کمترند و فواصل موسیقایی در آن‌ها ساده‌تر و بارزتر. هرچند در مناطق مختلف، پرده‌بندی‌های متفاوتی برای دوتار وجود دارد، اما معمولاً ۸ یا ۱۱ دستان برای این ساز بسته می‌شود؛ حتی گاهی هم کلاً پرده‌بندی حذف می‌شود و نوازنده به‌صورت ذهنی، محل نت‌ها را تشخیص می‌دهد.
اما اصلی‌ترین تفاوت دوتار با تنبور در ساختار، مربوط به تعداد سیم‌های آن‌هاست. در ساز تنبور، ۳ سیم به کار می‌رود اما دوتار – همان‌طور که از نامش پیداست – تنها ۲ سیم دارد: یکی برای صدای زیر و یکی برای صدای بم. این تفاوت باعث می‌شود صدای دوتار شفاف‌تر و ساده‌تر شنیده شود و در مقابل، صدای تنبور پُرتر و طنین‌اندازتر.
تفاوت تنبور و دوتار در شیوهٔ نوازندگی
ممکن است فرق دوتار و تنبور در شیوهٔ نوازندگی نیز چندان محسوس نباشد؛ زیرا هر دو ساز از یک خانواده‌اند و با انگشت‌گذاری دست چپ و زخمه‌های انگشتان دست راست نواخته می‌شوند. اما در حقیقت، در نحوهٔ استفادهٔ دست راست و طرز قرار گیری ساز، تفاوت‌های کوچکی وجود دارد.
در ساز تنبور، نوازنده برای زخمه‌زدن از ۴ انگشت دست راست (بدون کمک شست) بهره می‌گیرد درحالیکه، ساز دوتار اغلب با هر ۵ انگشت دست راست نواخته می‌شود. این تفاوت کوچک، هم می‌تواند در حس و تجربهٔ نوازندگی تفاوت ایجاد کند و هم در ریتم اجرای موسیقی.
از نظر نحوهٔ نشستن نیز تفاوت ساز دوتار و تنبور جالب توجه است. نوازندهٔ تنبور معمولاً ساز را بالاتر از دوتارنواز نگه می‌دارد؛ بدنهٔ ساز را به سینه و شکم می‌چسباند و برای حفظ تعادل، پای راست خود را روی پایه یا پای دیگر قرار می‌دهد. اما نوازندهٔ دوتار هنگام اجرا، اغلب هر دو پا را روی زمین می‌گذارد و ساز را پایین‌تر نگه می‌دارد.
هرچند فرق تنبور و دوتار در شیوهٔ نواختن خیلی ظریف و کوچک است، اما در حس نوازندگی و فضای اجرایی این دو ساز تفاوت‌هایی ایجاد می‌کند.
تفاوت تنبور و دوتار در سبک، فضا و حیطهٔ موسیقایی
از دیگر تفاوت‌های تنبور و دوتار می‌توان به سبک و محدودهٔ موسیقایی آن‌ها اشاره کرد. هرچند هر دو ساز از ریشه‌های کهن موسیقی ایرانی برخاسته‌اند، اما در مناطق جغرافیایی متفاوتی رشد یافته‌اند و همین تفاوت، فضای شنیداری و احساسی آن‌ها را از هم جدا می‌کند.
دوتار بیشتر در موسیقی محلی شرق و شمال شرق ایران کاربرد دارد؛ از خراسان شمالی و جنوبی گرفته تا نواحی ترکمن‌نشین شمال شرق و حتی بخش‌هایی از شرق مازندران. در خارج از مرزهای کنونی ایران نیز می‌توان صدای دوتار را در کشورهایی چون افغانستان و ترکمنستان شنید. مردمان این مناطق بیشتر با نغمه‌های روشن، پُرتحرک و روایت‌گر ارتباط برقرار می‌کنند و همین باعث شده که صدای دوتار شفاف‌تر، زیرتر و پُرانرژی‌تر باشد.
در مقابل، تنبور جایگاهی ویژه در موسیقی عرفانی و مقامی غرب ایران دارد مانند کرمانشاه، بخش‌هایی از لرستان و کردستان عراق و ترکیه. موسیقی تنبور مطابق سلیقهٔ مردم این‌نواحی، بم‌تر و گرم‌تر است و حال‌و‌هوایی روحانی و معنوی دارد و به همین دلیل اغلب در محافل آیینی و مجالس ذکر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به‌طور کلی، تفاوت دوتار و تنبور در سبک و فضا، بازتابی از دو روحیهٔ فرهنگی متفاوت در شرق و غرب ایران است؛ یکی روایت‌گر حماسه‌ها و زندگی روزمرهٔ مردم و دیگری بازتاب سیر درونی و سلوک عرفانی.
جمع‌بندی و تصمیم نهایی برای انتخاب میان تنبور و دوتار
در این مقاله با مقایسهٔ دوتار و تنبور، تفاوت‌های این دو ساز را از نظر ساختار، شیوهٔ نوازندگی و سبک موسیقایی بررسی کردیم تا دیدی روشن و واقع‌بینانه برای انتخابتان به شما بدهیم. با‌این‌حال، بهترین تصمیم زمانی گرفته می‌شود که خودتان تجربهٔ شنیدن و لمس کردن هر دو ساز را داشته باشید.
پیشنهاد می‌کنم پیش از خرید، صدای هر دو ساز را در اینترنت بشنوید، چند اجرای تنبورنوازی و دوتار‌نوازی ببینید و به تفاوتِ حس، ریتم و بیان آن‌ها دقت کنید. سپس در یک فروشگاه موسیقی، هر دو ساز را در دست بگیرید تا متوجه شوید با کدام‌یک ارتباط طبیعی‌تر و راحت‌تری برقرار می‌کنید.
در نهایت، هر دوی این سازها پلی میان احساس و نوا هستند و می‌توانند تجربهٔ شما را از زندگی، متحول کنند. برای اینکه انتخابتان را به تجربه‌ای واقعی و درعین‌حال حرفه‌ای تبدیل کنید، می‌توانید از دوره‌های آموزش تنبور و دوتار خنیاگر بهره ببرید و مسیر موسیقایی خود را زیر نظر اساتیدی مجرب و با به شیوه‌‌هایی اصولی و گام‌به‌گام آغاز کنید.
سؤالات متداول
تنبور یکی از سازهای زهی-زخمه‌ای قدیمی ایرانی است که صدای گرم و روحانی‌اش بیشتر در موسیقی کردی و عرفانی شنیده می‌شود. این ساز عموماً با ۳ سیم و ۱۴ یا ۱۳ دستان ساخته می‌شود.
دوتار سازی محلی و پُرطرفدار در شرق ایران است که دو سیم دارد و بیشتر در نواحی خراسان و ترکمن‌نشین نواخته می‌شود. صدای این ساز زهی-زخمه‌ای زلال، ساده و پُر‌ریتم است و روح موسیقی محلی را به‌خوبی بازتاب می‌دهد.
اگر سازهای ساده و ملودی‌های شفاف و پُرتحرک را دوست دارید، دوتار برای شما مناسب‌تر است؛ اما اگر به موسیقی عرفانی و نواهای گرم و عمیق علاقه دارید، خرید تنبور می‌تواند گزینهٔ بهتری باشد.