نوازندگان تنبور از گذشته تا امروز، نقش مهمی در حفظ و گسترش این ساز و موسیقی ایرانی، چه در شکل عرفانی و چه در قالب موسیقی مقامی کُردی، ایفا کرده‌اند. بسیاری از علاقه‌مندان به تنبور هنگام شنیدن صدای زلال و روح‌نواز این ساز، کنجکاو می‌شوند بدانند چه کسانی حرفه‌ای‌ترین نوازندگان این ساز هستند و می‌توانند بیشترین تأثیر را بر احساس شنونده بگذارند؟
اگر شما هم از هنرجویان یا دوستداران این ساز هستید و می‌خواهید با برجسته‌ترین اساتید تنبور آشنا شوید، این مقاله دقیقاً برای شما نوشته شده است. در ادامه، با زندگی و سبک کاری تعدادی از بهترین نوازندگان تنبور ایران آشنا می‌شوید و درمی‌یابید که هرکدام چگونه با نغمه‌های خود به جاودانگی این ساز کمک کرده‌اند.
علی‌اکبر مرادی
در میان نوازندگان تنبور ایران، علی‌اکبر مرادی جایگاه ویژه‌ای دارد. او که زادهٔ شهرستان دالاهوی کرمانشاه است، از کودکی با نغمهٔ ساز تنبور پرورش یافت. استعداد کم‌نظیر این هنرمند او را به جایی رساند که تنها در ۱۰ سالگی به‌عنوان نواندهٔ کامل این ساز شناخته می‌شد و تا ۳۰ سالگی همهٔ مقام‌های تنبور را بلد بود. البته علاوه‌بر نوازندگی تنبور، این هنرمند، جزء آهنگسازان و خوانندگان برجستهٔ کُرد‌زبان نیز به‌حساب می‌آید که سال‌ها در حفظ و گسترش موسیقی عرفانی و کُردی این سرزمین، کوشیده است.
نقش علی‌اکبر مرادی در ثبت و حفظ میراث تنبورنوازی بی‌بدیل است. او بنیان‌گذار نخستین گروه تنبور کرمانشاه و از مؤسسان گروه معروف و پُرافتخار «تنبور شمس» به‌شمار می‌آید. وی همچنین از سال ۱۳۷۲ با پژوهشی گسترده به گردآوری و ثبت ۷۲ مقام کهن تنبور پرداخت و حاصل این تلاش، ۴ سی‌دی ارزشمند بود که باعث شد استاد حتی برای دریافت جایزهٔ گرمی کاندید شود.
علی‌اکبر مرادی دارای مدرک درجهٔ یک هنری، لوح زرین، دیپلم افتخار و رتبهٔ نخست نوازندگی تنبور است و حتی توسط مجلهٔ معتبر Songlines در فهرست ۵۰ نوازندهٔ برتر جهان نیز قرار گرفته است. وی همچنین نخستین کسی بود که برای آموزش تنبور، متدی علمی طراحی کرد و آن را به‌صورت کتابی با عنوان «صد درس: شیوهٔ تنبورنوازی» منتشر نمود؛ اثری که هنوز یکی از منابع اصلی برای تدریس تنبور به‌حساب می‌آید.
علاوه‌بر این اقدامات، تأسیس خانهٔ تنبور، تربیت شاگردانی برجسته همچون حیدر کاکی، جهانبخش رستمی و امیرحسین تفرشی‌پور و نیز همکاری با بزرگانی چون شهرام ناظری، اردشیر کامکار و کیهان کلهر، جایگاه او را در میان تنبور‌نوازان نامدار، بیش از پیش تثبیت کرده است.
خلیل عالی‌نژاد
خلیل عالی‌نژاد از برجسته‌ترین نوازندگان ساز تنبور بود؛ هنرمندی که اصالت، عرفان و آوای موسیقی را در وجود خود آمیخته بود. او در شهر صحنه از استان کرمانشاه و در خانواده‌ای اهل موسیقی به دنیا آمد. پدرش، شاهمراد عالی‌نژاد از تنبور‌نوازان مشهور منطقه بود. عالی‌نژاد از همان سال‌های کودکی با صدای تنبور بزرگ شد و استعداد و پشتکارش خیلی زود او را به مسیری رساند که در آن به چهره‌ای تأثیرگذار در موسیقی مقامی و عرفانی ایران بدل شد.
این هنرمند تنها نوازندهٔ تنبور نبود؛ او در نواختن سه‌تار، تار و دف نیز مهارت داشت و در کنار آن، خواننده، آهنگساز و شاعری توانمند هم محسوب می‌شد. حتی ساخت تنبور و سه‌تار را هم به‌صورت حرفه‌ای دنبال می‌کرد و آثاری باکیفیت، با مُهر «شیدا» و بعدتر با مُهر «قلندر» از خود به یادگار گذاشت. از فعالیت‌های مهم او می‌توان به تأسیس گروه «باباطاهر»، سرپرستی گروه تنبورنوازی صحنه و عضویت در گروه «تنبور شمس» اشاره کرد؛ گروه‌هایی که نقش مهمی در معرفی و محبوبیت تنبور به مخاطبان ایرانی و خارجی ایفا کردند. اصولاً بسیاری از پژوهشگران موسیقی بر این باورند که خود استاد عالی‌نژاد در خروج تنبور از خانقاه‌ها و ورودش به صحنه‌های رسمی موسیقی کشور، نقشی کلیدی داشته است.
از آثار ارزشمند به‌جا مانده از مرحوم عالی‌نژاد می‌توان به آلبوم‌های «آیین مستان»، «ثنای علی»، «زمزمهٔ قلندری» و «دونوازی شکرانه» و کتبی چون «تنبور: از دیرباز تا کنون» اشاره کرد. متأسفانه این نوازندهٔ بزرگ در آبان ۱۳۸۰ طی واقعه‌ای دلخراش، به دیار باقی شتافت و موسیقی ایرانی را از یکی از هنرمندان بزرگ خود محروم ساخت؛ هنرمندی که به‌راستی هم سالکی وارسته در اخلاق و عرفان بود و هم موسیقی‌دانی برجسته در دنیای ساز و نوا.
کیخسرو پورناظری
کیخسرو پورناظری از دیگر نوازندگان مشهور تنبور و چهره‌های تأثیرگذار در موسیقی معاصر ایران است. او در شهر کرمانشاه به‌دنیا آمد و در خانواده‌ای اهل هنر رشد کرد. پدرش، پرویز پورناظری، از شاگردان علینقی وزیری بود و همین موضوع سبب شد کیخسرو از همان کودکی با تار و ردیف‌های موسیقی ایرانی آشنا شود. اگرچه در آغاز راه، نوازندگی تار را به‌صورت جدی دنبال می‌کرد، اما بعدها تنبور را به‌عنوان ساز اصلی‌اش انتخاب کرد و این ساز مسیر زندگی هنری او را شکل داد.
پورناظری پیش از انقلاب به‌عنوان کارشناس موسیقی در وزارت فرهنگ و هنر به گردآوری و بازسازی موسیقی سنتی و کردی می‌پرداخت و سرپرستی ارکستر کردی و سنتی را نیز بر عهده داشت، اما نقطهٔ عطف زندگی‌اش سال ۱۳۵۹ بود؛ زمانی که همراه جمعی از هنرمندان، گروه «تنبور شمس» را بنیان گذاشت. او نقشی محوری در شکل‌گیری و هدایت این گروه داشت و با تلاش بی‌وقفه توانست جایگاه تنبور را از محدودهٔ موسیقی محلی به سطح ملی و بین‌المللی برساند. بسیاری از افراد معتقدند همان‌طور که گروه کامکارها باعث گسترش موسیقی کردی شدند، پورناظری نیز در شناساندن و محبوب‌سازی نواختن تنبور، نقشی مشابه ایفا کرد.
تأثیر کیخسرو پورناظری تنها به فعالیت‌های خودش محدود نماند؛ فرزاندنش، تهمورس و سهراب پورناظری، با ادامه دادن مسیر پدر، نسل جدیدی از نوازندگان تنبور ایران را نمایندگی کردند. این خانواده در دههٔ ۷۰ شمسی با ایجاد نگاهی تازه و تحولاتی جدید در گروه شمس، کنسرت‌های متعددی در داخل و خارج از کشور برگزار کردند و شهرتی جهانی هم برای گروه و هم برای ساز تنبور به ارمغان آوردند.
امیر حیاتی
امیر حیاتی از برجسته‌ترین نوازندگان تنبور و مقام‌خوانان غرب کشور است که در سال ۱۳۰۰ در شهر صحنه از توابع کرمانشاه به‌دنیا آمد. او از دوازده سالگی فراگیری تنبور و موسیقی مقامی را شروع کرد و به‌سرعت به یکی از چهره‌های تأثیرگذار این عرصه بدل شد.
از مهم‌ترین تأثیرات وی در تاریخچهٔ تنبور، اجرای مجموعه‌ای از مقام‌های این ساز در رادیو ایران در دوران پهلوی دوم بود که برای نخستین بار باعث شد صدای تنبور از مرزهای کردستان و لرستان فراتر رود و در سراسر ایران شنیده شود. یکی دیگر از مهم‌ترین فعالیت‌های او در این زمینه، همراه کردن شعر فارسی با نوای تنبور بود. تا پیش از این، ساز تنبور تنها با اشعار لکی و کردی نواخته می‌شد. این خلاقیت، باعث شکل‌گیری مسیر تازه‌ای در دنیای موسیقی عرفانی شد و الهام‌بخش نسل‌های بعدی هنرمندانِ این راه قرار گرفت.
امیر حیاتی نه‌تنها تنبور منحصربه‌فرد خود را می‌نواخت – که کاسه‌ای بزرگ‌تر و بالطبع صدایی رساتر داشت – بلکه سبک خاص خود را هم در نوازندگی ایجاد کرده بود که هم روی شاگردانش تاثیر گذاشت و هم نوازندگان بعدی این ساز در دهه‌های آینده. از برجسته‌ترین شاگردان استاد حیاتی می‌توان به خلیل عالی‌نژاد و کیخسرو پورناظری اشاره کرد.
این هنرمند حاذق و چیره‌دست در بهمن ۱۳۸۴ در سن ۸۴ سالگی چشم از جهان فروبست، درحالیکه یاد و میراث موسیقایی‌اش همچنان در میان دوستداران تنبور زنده و باقی است.
امرالله شاه‌ابراهیمی
امرالله شاه‌ابراهیمی، از بزرگ‌ترین چهره‌های تاریخ تنبورنوازی ایران، در شهر صحنهٔ کرمانشاه چشم به جهان گشود. او در خانواده‌ای موسیقیدان رشد کرد و نخستین آموزگارش، پدر خودش لطف‌الله شاه‌ابراهیمی، از استادان برجستهٔ تنبور بود.
استاد شاه‌ابراهیمی، که لقب «اسطورهٔ تنبور» را دارد، علاوه‌بر تنبور، به تار و سه‌تار نیز تسلط داشت و در کنار مقام‌های باستانی تنبور، با موسیقی دستگاهی ایران هم آشنا بود. همین ترکیبِ دانش‌های مختلف باعث شد شیوهٔ نوازندگی و آموزشی او خاص، حرفه‌ای و بسیار مؤثر واقع شود.
در کنار این‌ها، شاه‌ابراهیمی نخستین استادی بود که کلاس رسمی آموزش تنبور برپا کرد و همچنین اولین کسی که یک گروه تنبورنوازی تشکیل داد. تا قبل از آن، تنبور عمدتاً به‌شکل تک‌نوازی اجرا می‌شد و اجرای گروهی این ساز به‌ندرت اتفاق می‌افتد. اما شاه‌ابراهیمی در سال ۱۳۵۲ این شیوه را تغییر داد و با تشکیل گروهی متشکل از شاگردانش و برگزاری کنسرت‌هایی در تهران و اصفهان، مسیر جدیدی در دنیای تنبورنوازی ایجاد کرد. همین گروه تنبورنوازی آغازی شد برای شکل‌گیری گروه‌های معروف دیگری چون «تنبور شمس» و «باباطاهر» که بعدها از دل همان مجموعه بیرون آمدند.
این هنرمند بزرگ در سال ۱۳۸۲ در سن ۸۰ سالگی درگذشت درحالیکه بیشتر تنبور‌نوازان معروف، یا شاگرد مستقیم او بودند یا از طریق شاگردان او آموزش تنبور را شروع کرده بودند.
کلام آخر
امیدواریم این نوشته توانسته باشد تصویری روشن از نوازندگان تنبور در ذهن شما ترسیم کند و نام و یاد این بزرگان، جایگاهی ماندگار در خاطر دوستداران موسیقی بیابد. البته در این مقاله تنها به تعدادی از نوازندگان معروف تنبور پرداختیم، اما هنرمندان دیگری هم هستند چون طاهر یارویسی، فرید الهامی، قدمیار حسینی، رامین کاکاوند، سیاوش نورپور و گل‌نظر عزیزی که پرداختن به همهٔ آن‌ها در این مجال ممکن نیست و تنها می‌توان به گوشه‌ای از این دنیای پُرنغمه اشاره کرد.
شاید مرور زندگی این استادان، اشتیاق شما را برای لمس صدای زندهٔ این ساز بیشتر کرده باشد. تنبور با صدای گرم و روح‌نواز خود، قرن‌هاست که الهام‌بخش دل‌های عاشقان موسیقی بوده است. اگر شما هم به این ساز کهن دل‌بسته‌اید و دوست دارید آن را بیاموزید، می‌توانید مسیر آموزش تنبور را با خنیاگر آغاز کنید و نخستین گام را در دنیای دل‌انگیز این ساز بردارید.