ساز عود یا بربت از خانواده سازهای زهی زخمه ای محسوب می شود. قدمت این ساز حدودا پنج هزار سال تخمین زده شده است و خواستگاه آن در شهرهای سومر و اور دیده شده است. همچنین در مصر نیز قدمت آن به دو هزار سال می رسد.

در ایران باستان نیز نشانه های بسیاری برای حضور این ساز وجود دارد و در بسیاری از از اشعار آن را به نوازندگان بزرگی چون باربد، بامشاد، نکیسا و رامتین نسبت داده اند.

بعد از اسلام نیز این ساز تکامل یافت و از چین تا اندلس گسترش پیدا کرد؛ این ساز در اسپانیا توسط زریاب موسیقی دان ایرانی، پس از تکامل و رواج تبدیل به گیتار امروزی شد. امروز عود در تمام خاورمیانه و جهان عرب و آفریقا و کشورهای ایران و ترکیه از سازهای مهم و اصلی محسوب می شود و  رواج دارد.

نام گذاری ساز

خوارزمی در کتاب مفاتیح العلوم این ساز را بربط یا بربت می نامد و وجه تسمیه آن از کلمه بربت که به سینه و کردن مرغابی می گویند و بخاطر شباهت کاسه و دسته ساز به این حیوان، میداند.

عقیده بعضی دیگر این است که این ساز عربی شده ساز رود است. عده ای دیگر هم این ساز را در ادامه ساز لوت در اروپا می دانند.

امروزه این ساز مهم ترین ساز جهان عرب محسوب می شود.

ساختمان ساز

عود سازی است گلابی شکل که از چوب توت و گاه فوفل و آبنوس ساخته می شود. ساز کاسه طنینی بزرگ و دسته کوتاه دارد و به طور تقریبی ۸۵ سانتی متر است.

این ساز را هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا قرار می دهند به صورتی که دسته آن در سمت چپ و کاسه سمت راست نوازنده قرار بگیرد.

کاسه طنینی و صفحه رو:

کاسه طنینی عود مانند گلابی است که از طول به دو قسمت مساوی تفسیم شده است. این ساز هم مانند سه تار از تَرْک های چوبی متعدد و به هم پیوسته تشکیل شده است. این ترک ها از یک سو در پایین کاسه و از سوی دیگر نزدیک دسته به یک دیگر می رسند.

صفحه رویی ساز نیز از چوبی است که برای صدادهی بهتر آن را از چوب کاج می سازند. روی صفحه دو دایره کوچک و یک دایره بزرگ مشبک که از جنس استخوان است برای خروج صدا تعبیه شده است.

خرک نیز در قسمت پایین این صفحه قرار دارد و با فاصله کمی از خرک در محل برخورد مضراب با سیم ها صفحه کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان قرار می گیرد تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با وترها صفحه اصلی ساییده نشود.

پل:

برای جلوگیری از تغییر شکل صفحه روی ساز، در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل هایی افقی و متصل به صفحه تعبیه شده است.

خرک و سیم گیر:

خرک که از جنس چوب و به طول ۱۰ سانتی متر از در پایین صفحه قرار دارد؛ روی خرک شیارهای کم همقی برای عبور و قرار گرفتن سیم ها ایجاد شده است. در بعضی از ساز خرک وظیفه سیم گیر برای نگه داری انتهای سیم ها را نیز انجام می دهد به این صورت که سیم ها در سوراخ هایی که روی خرک وجود دارند گره می خورند و به طرف گوشی ساز می روند. معمولا خرک مستقیما بر روی ساز نمی چسبد و بین خرک و صفحه تکه ای چوب یا صدف قرار می دهند؛ اما بعضی دیگر از سازها سیم گیر مستقلی دارند که در انتهای بدنه کاسه نصب شده است.

دسته ساز:

ساز عود دارای دسته کوتاه چوبی است که اندازه آن تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر تقریبا ۱۰ سانتی متر است.

در قدیم روی دسته این ساز پرده بندی یا دستان بندی می شد اما امروز این ساز فاقد دستان بندی است اما ترئیناتی روی دسته قرار دارد که مشابه دستان بندی است. دسته ساز از یک طرف به کاسه طنینی و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است.

سرپنجه:

در ابتدای طول دسته محفظه ای تو خالی و کمی متمایل به عقب قرار دارد که جعبه گوشی ها است.

سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی های ساز است که در هر طرف آن پنج گوشی قرار دارد.

گوشی ها:

این ساز دارای ۱۰ گوشی به تعداد سیم های ساز است. گوشی ها نیز از جنس چوب و به شکل میخ سر پهن ساخته می شوند که قسمت پهن آن ها بیرون سرپنجه قرار دارد و توسط دست چپ نوازنده برای کوک کردن مورد استفاده قرار می گیرند. انتهای باریک آن ها نیز داخل سرپنجه قرار دارد و سر هر سیم به آن بسته می شود.

شیطانک:

مانند بسیاری دیگر از سازها شیطانک این ساز قطعه چوبی و باریک و کم ارتفاعی است که به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلی متر ساخته می شود و در بین دسته و سرپنجه قرار می گیرد. روی شیطانک شیارهای کم عمقی ایجاد شده است که سیم ها از روی آن عبور کرده و به سرپنجه و گوشی ها می رسند.

سیم ها:

عود یا بربط دارای ۱۰ سیم است که به صورت دو به دو باهم کوک می شوند. در بعضی سازها بم ترین سیم را به صورت تکی می بندند و برای صدای واخوان از آن استفاده می کنند.

جنس سیم ها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های متفاوت است. معمولا سیم های هشتم تا دهم این ساز روکش فلزی دارند. سیم های ساز گیتار نیز برای این ساز صدادهی مناسبی دارند و مورد استفاده قرار می گیرند.

وسعت ساز

وسعت معمول این ساز حدود دو اکتاو است که به خاطر کوتاه بودن طول دسته ساز یک اکتاو و نیم از آن صدادهندگی بهتر و ایده آلی دارد.

همچنین این ساز یک اکتاو از بقیه سازها بم تر صدا می دهد که به این نوع سازها انتقالی می گویند.

کوک سیم ها

اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی(پرده، نیم پرده، ربع پرده) روی این ساز به دلیل عدم وجود پرده بندی ممکن است.

به جز سیم بم نسبت صوتی کوک سیم ها با یکدیگر فاصله چهارمِ درستِ پایین رونده است.

کلید نت نویسی

نت نویسی این ساز معمولا با کلید سل خط دوم حامل انجام می شود و چون این ساز یک اکتاو بم تر صدا می دهد بهتر است در نت های بم تر از کلید فا خط چهارم برای آن استفاده شود.

مضراب

در قدیم جنس مضراب این ساز از شاه پرِ پرندگان بزرگ بوده است اما امروزه جنس آن از پلاستیک نرم است و با دست راست نواخته می شود.

امکانات اجرایی

در ساز معمولا کشش زمان نت ها با استفاده از واخوان یا همان سیم بم، به اجزای کوچک تری تقسیم می شود و با زخمه های پی در پی بر نت و سیم واخوان ایجاد می شود.

نت هایی که کشش بیشتری دارند نیز با مضراب های پی درپی یا همان ریز اجرا می شوند.

روی سیم بم نیز می توان با انگشت شست دست چپ نت هایی اجرا کرد.

روی این ساز اجرای هم زمان چند نت یا به اصطلاح آکورد دو و سه صدایی به صورت هم زمان یا غیر هم زمان (آرپژ) ممکن است و بسیار خوش صداست.

علائم مضراب های مختلف روی این ساز مثل چپ و راست و دست باز مانند علائم سازهای تار و سه تار است.

به طور کلی این ساز برای ایجاد صدای بم یا باس در گروه نوازی مورد استفاده قرار می گیرد.

تمامی تکنیک های و ایجاد حالات مثل تکیه، دوبل نت، نت های زینت، گلیساندو و... روی این ساز قابل اجرا هستند.

نوازندگان جهانی عود

به دلیل رواج این ساز در بسیاری از نقاط خاورمیانه نوازندگان بزرگی نیز برای این ساز در جهان ترک و عرب تربیت شده اند که می توان از جمله آن ها منیر بشیر، انور براهیم، ریاض سنباطی و... را نام برد.

نوازندگان ایرانی عود

در ایران برای احیای این ساز و آموزش آن زحمات بسیاری توسط اساتید کشیده شده است که می توان از آن ها به منصور نریمان، حسن منوچهری، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی،عبدالوهاب شهیدی و مجید ناظم پور اشاره کرد.

در چند دهه گذشته استادان دیگری نیز به این جمع پیوسته اند و بیشترشان در نواختن این ساز نوآوری هایی نیز داشته اند، از این افراد می توان حسین بهروزی نیا، محمد فیروزی، ارسلان کامکار، علی پژوهشگر و سالار ایوبی را نام برد.

برای کسب اطلاعات بیشتر پیشنهاد می کنیم به دوره آموزش عود متوسطه یا آموزش عود پیشرفته مراجعه نمائید.