آموزش عود مقدماتی (متد اختصاصی)

ساز عود یا بربت از خانواده سازهای زهی زخمه‌ای محسوب می‌شود. قدمت این ساز حدودا پنج هزار سال تخمین زده شده است و خواستگاه آن در شهرهای سومر و اور دیده شده است. همچنین در مصر نیز قدمت آن به دو هزار سال می‌رسد.

در ایران باستان نیز نشانه‌های بسیاری برای حضور این ساز وجود دارد و در بسیاری از از اشعار آن‌را به نوازندگان بزرگی چون باربد، بامشاد، نکیسا و رامتین نسبت داده‌اند.

بعد از اسلام نیز این ساز تکامل یافت و از چین تا اندلس گسترش پیدا کرد؛ این ساز در اسپانیا توسط زریاب موسیقی‌دان ایرانی، پس از تکامل و رواج تبدیل به گیتار امروزی شد. امروز عود در تمام خاورمیانه و جهان عرب و آفریقا و کشورهای ایران و ترکیه از سازهای مهم و اصلی محسوب می‌شود و  رواج دارد.

 

نام‌گذاری ساز

خوارزمی در کتاب مفاتیح‌العلوم این ساز را بربط یا بربت می‌نامد و وجه تسمیه آن از کلمه بربت که به سینه و کردن مرغابی می‌گویند و بخاطر شباهت کاسه و دسته ساز به این حیوان، میداند.

عقیده بعضی دیگر این است که این ساز عربی شده ساز رود است. عده‌ای دیگر هم این ساز را در ادامه ساز لوت در اروپا می‌دانند.

امروزه این ساز مهم‌ترین ساز جهان عرب محسوب می‌شود.

 

ساختمان ساز

عود سازی است گلابی شکل که از چوب توت و گاه فوفل و آبنوس ساخته می‌شود. ساز کاسه طنینی بزرگ و دسته کوتاه دارد و به طور تقریبی ۸۵ سانتی‌متر است.

این ساز را هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا قرار می‌دهند به صورتی‌ که دسته آن در سمت چپ و کاسه سمت راست نوازنده قرار بگیرد.

 

کاسه طنینی و صفحه رو:

کاسه طنینی عود مانند گلابی است که از طول به دو قسمت مساوی تفسیم شده است. این ساز هم مانند سه‌تار از تَرْک‌های چوبی متعدد و به هم پیوسته تشکیل شده است. این ترک‌ها از یک سو در پایین کاسه و از سوی دیگر نزدیک دسته به یک‌دیگر می‌رسند.

صفحه رویی ساز نیز از چوبی است که برای صدادهی بهتر آن را از چوب کاج می‌سازند. روی صفحه دو دایره کوچک و یک دایره بزرگ مشبک که از جنس استخوان است برای خروج صدا تعبیه شده است.

خرک نیز در قسمت پایین این صفحه قرار دارد و با فاصله کمی از خرک در محل برخورد مضراب با سیم‌ها صفحه کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان قرار می‌گیرد تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با وترها صفحه اصلی ساییده نشود.

 

پل:

برای جلوگیری از تغییر شکل صفحه روی ساز، در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل‌هایی افقی و متصل به صفحه تعبیه شده است.

 

خرک و سیم‌گیر:

خرک که از جنس چوب و به طول ۱۰ سانتی‌متر از در پایین صفحه قرار دارد؛ روی خرک شیارهای کم‌همقی برای عبور و قرار گرفتن سیم‌ها ایجاد شده است. در بعضی از ساز خرک وظیفه سیم‌گیر برای نگه‌داری انتهای سیم‌ها را نیز انجام می‌دهد به این صورت که سیم‌ها در سوراخ‌هایی که روی خرک وجود دارند گره می‌خورند و به طرف گوشی ساز می‌روند. معمولا خرک مستقیما بر روی ساز نمی‌چسبد و بین خرک و صفحه تکه‌ای چوب یا صدف قرار می‌دهند؛ اما بعضی دیگر از سازها سیم‌گیر مستقلی دارند که در انتهای بدنه کاسه نصب شده است.

 

دسته ساز:

ساز عود دارای دسته کوتاه چوبی است که اندازه آن‌ تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر تقریبا ۱۰ سانتی‌متر است.

در قدیم روی دسته این ساز پرده بندی یا دستان‌بندی می‌شد اما امروز این ساز فاقد دستان‌بندی است اما ترئیناتی روی دسته قرار دارد که مشابه دستان بندی است. دسته ساز از یک طرف به کاسه طنینی و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است.

 

سرپنجه:

در ابتدای طول دسته محفظه‌ای تو خالی و کمی متمایل به عقب قرار دارد که جعبه گوشی‌ها است.

سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی‌های ساز است که در هر طرف آن پنج گوشی قرار دارد.

 

گوشی‌ها:

این ساز دارای ۱۰ گوشی به تعداد سیم‌های ساز است. گوشی‌ها نیز از جنس چوب و به شکل میخ سر پهن ساخته می‌شوند که قسمت پهن آن‌ها بیرون سرپنجه قرار دارد و توسط دست چپ نوازنده برای کوک کردن مورد استفاده قرار می‌گیرند. انتهای باریک آن‌ها نیز داخل سرپنجه قرار دارد و سر هر سیم به آن بسته می‌شود.

 

شیطانک:

مانند بسیاری دیگر از سازها شیطانک این ساز قطعه چوبی و باریک و کم ارتفاعی است که به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلی‌متر ساخته می‌شود و در بین دسته و سرپنجه قرار می‌گیرد. روی شیطانک شیارهای کم‌عمقی ایجاد شده است که سیم‌ها از روی آن عبور کرده و به سرپنجه و گوشی‌ها می‌رسند.

 

سیم‌ها:

عود یا بربط دارای ۱۰ سیم است که به صورت دو به دو باهم کوک می‌شوند. در بعضی سازها بم‌ترین سیم را به‌صورت تکی می‌بندند و برای صدای واخوان از آن استفاده می‌کنند.

جنس سیم‌ها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم‌‌های نایلونی با ضخامت‌های متفاوت است. معمولا سیم‌های هشتم تا دهم این ساز روکش فلزی دارند. سیم‌های ساز گیتار نیز برای این ساز صدادهی مناسبی دارند و مورد استفاده قرار می‌گیرند.

 

وسعت ساز

وسعت معمول این ساز حدود دو‌ اکتاو است که به‌خاطر کوتاه بودن طول دسته ساز یک اکتاو و نیم از آن صدادهندگی‌ بهتر و ایده‌آلی دارد.

همچنین این ساز یک اکتاو از بقیه سازها بم‌تر صدا می‌دهد که به این‌ نوع سازها انتقالی می‌گویند.

 

کوک سیم‌ها

اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی(پرده، نیم‌پرده، ربع پرده) روی این ساز به دلیل عدم وجود پرده‌بندی ممکن است.

به‌جز سیم‌ بم نسبت صوتی کوک سیم‌ها با یکدیگر فاصله چهارمِ درستِ پایین رونده است.

 

کلید نت نویسی

نت‌نویسی این ساز معمولا با کلید سل خط دوم حامل انجام می‌شود و‌ چون این ساز یک‌ اکتاو بم‌تر صدا می‌دهد بهتر است در نت‌های بم‌تر از کلید فا خط چهارم برای آن استفاده شود.

 

مضراب

در قدیم جنس مضراب این ساز از شاه‌پرِ پرندگان بزرگ بوده است اما امروزه جنس آن از‌ پلاستیک نرم است و با دست راست نواخته می‌شود.

 

امکانات اجرایی

در ساز معمولا کشش زمان نت‌ها با استفاده از واخوان یا همان سیم بم، به اجزای کوچک‌تری تقسیم می‌شود و با زخمه‌های پی‌در پی بر نت و سیم واخوان ایجاد می‌شود.

نت‌هایی که کشش بیشتری دارند نیز با مضراب‌های پی‌درپی یا همان ریز اجرا می‌شوند.

روی سیم بم نیز می‌توان با انگشت شست دست چپ نت‌هایی اجرا کرد.

روی این ساز اجرای هم‌زمان چند نت یا به اصطلاح آکورد دو و سه صدایی به صورت هم‌زمان یا غیر هم‌زمان (آرپژ) ممکن است و بسیار خوش صداست.

علائم مضراب‌های مختلف روی این ساز مثل چپ و راست و دست باز مانند علائم سازهای تار و سه‌تار است.

به طور کلی این ساز برای ایجاد صدای بم یا باس در گروه‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تمامی تکنیک‌های و ایجاد حالات مثل تکیه، دوبل نت، نت‌های زینت، گلیساندو و... روی این ساز قابل اجرا هستند.

 

نوازندگان جهانی عود

به‌دلیل رواج این ساز در بسیاری از نقاط خاورمیانه نوازندگان بزرگی نیز برای این ساز در جهان ترک و عرب تربیت شده‌اند که می‌توان از جمله آن‌ها منیر بشیر، انور براهیم، ریاض‌ سنباطی و... را نام برد.

 

نوازندگان ایرانی عود

در ایران برای احیای این ساز و آموزش آن زحمات بسیاری توسط اساتید کشیده شده است که می‌توان از آن‌ها به منصور نریمان، حسن منوچهری، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی،عبدالوهاب شهیدی و مجید ناظم پور اشاره کرد.

در چند دهه گذشته‌استادان دیگری نیز به این جمع پیوسته‌اند و بیشترشان در نواختن این ساز نوآوری‌هایی نیز داشته‌اند، از این افراد می‌توان حسین بهروزی‌نیا، محمد فیروزی، ارسلان کامکار، علی پژوهشگر و سالار ایوبی را نام برد.