عود ساز شگفتی ها است. توصیف جادوی نغمه های دل فریب آن در کلام نمی گنجد بی جهت نیست که به راحتی از کالبد تن عبور می کند و شور و حال خاصی را به روح انسان هدیه می دهد. ایران از نظر غنای فرهنگ و هنر همواره جز سرآمدان در دنیا یاد می شود. راز و رمز این ماندگاری حتی در پس فراز و فرود های بسیار تاریخ بی ارتباط با حفظ کردن این گنجینه ارزشمند نیست که توانسته سینه به سینه به نسل های بعد منتقل شود. حال نسل جدید و جوانان امروز به شدت مشتاقند که به صورت اصولی عودنوازی را آموزش ببینند و با ساز خود عواطف و احساسات درونی را به نمایش بگذارند. 

اهمیت عود در موسیقی اصیل ایرانی

ظاهر عود یادآور رباب های مدرن است و برخی حتی آن را تشبیه به رباب غربی می کنند. در قدمت و کهن بودن ساز عود همین بس که تاریخچه آن را مورخان قبل از تاریخ نیز بیان می کنند. 
موسیقی های خاص و دلنواز این ساز سبب شده که محققین و موسیقی شناسان بی وقفه به دنبال تئوری های مربوط به ریشه های آن باشند. برخی ادعا دارند که منشا آن پارس و گروهی دیگر مصر یا صحرا را خاستگاه اصلی عنوان می کنند اما امروزه محتمل ترین فرضیه این است که در عراق باستان توسعه پیدا کرده است. 

غربی‌ ها نیز از دوره اندلس که از دوران طلایی محبوبیت این ساز محسوب می شود با عود آشنایی دیرینه ای دارند. تاریخچه گرانبها و صدای غنی آن جو مناسبی را برای جذب فرهنگ های مختلف از عربی و غیر عربی به وجود آورده است. 

از دیگر مشخصات عود که آن را از دیگر ساز ها متمایز می کند وجود تزئینات و نقش و نگار های خاص است که اغلب حتی مواد گران بهایی مانند عاج و مروارید را برای آراستن بکار می برند. شکل، رنگ و صدای روح فزای آن تابعی از ظرافت، لطافت و ضخامت چوب است که هنرمندان چیره دست در ساخت پدید آورده اند. 

اشاره اجمالی به ساز عود

عود که در بین بسیاری از موسیقی دانان و حتی عوام به بربط نیز شناخته می شود از ساز هایی است که قدمتی دیرینه در موسیقی ایرانی دارد. شکل ظاهری آن خاص است و سازندگان این ساز گلابی شکل را از چوب درختان توت و یا آبنوس می سازند. 

در واقع سازندگان حاذق آن را به صورت بسیار ساده می سازند که دو قسمت اصلی آن کاسه بزرگتر و دسته ای است با طول کمتر. هنرمندان بسیاری اجرا های دیدنی و پر احساسی را با این ساز زهی - زخمه ای تولید کرده اند و لذت واقعی را برای علاقمندان به این هنر فاخر فراهم کرده اند. 

فرد برای اینکه بتواند عود که امتدادی حدود ۸۵ سانتیمتر دارد را بنوازد اغلب آن را به شکل افقی روی ران پا قرار می دهد. آوا های خاص و گرم عود سبب شده ‌که با ذائقه هر انسانی سازگار باشد. بی جهت نیست که در موسیقی سنتی خاورمیانه و شرق آفریقا نیز افراد زیادی مشغول هنرنمایی اند و پیشرفت های بینظیری را نیز به دست آورده اند. 

شکل ظاهری ساده برخی را دچار اشتباه می کند که یادگیری آن بسیار ساده و بدون چالش است ولی باید بدانید که این ساز متفاوت از دیگر ساز های گروه زهی است و به دلیل نداشتن دستان بندی در قسمت دسته ممکن است رنج و سختی بیشتری را نیز هنرجو متحمل شود.

علت نام گذاری عود و بربط

نام گذاری این ساز به عود خود فلسفه ای دارد. شاید شما نیز بدانید که چوب در عربی العود گفته می شود در ساختار به ویژه قسمت ظاهری ساز چوب بکار رفته است و سبب شده که آن را به عود می شناسند. 

علی رغم درخشش بسیار عود نوازان هنرمند این سرزمین، نغمه های شنیدنی بربط در موسیقی سنتی ایران کمی کمرنگ شده است اما در کشور های عربی این ساز همچنان در اوج به سر می برد و همواره از قدرتمند ترین موسیقی ها یاد می شود. کمتر کنسرت یا تک نوازی را می توان پیدا کرد که از این ساز محبوب برای شور و حال دادن بهره نگرفته باشند.

دلیل نامگذاری بربط نیز شنیدنی است. بط به مفهوم مرغابی است که تجسمی از این ساز را به تصویر می کشد. همانطور که اشاره شد پتانسیل بالایی که عود در خلق فضای ناب دارد سبب شده که نه تنها در تک نوازی ها درخشش بالایی داشته باشد بلکه در گروه نوازی ها نیز به عنوان ابزاری مهیج بسیار محبوب باشد‌. 

اجزای اصلی عود را بهتر بشناسید

اگر مایلید نغمه هایی جانسوز با ساز عود که نوعی نماد و سنبل ساز های ایرانی است بنوازید باید نخست اجزای آن را به درستی بشناسید تا بتوانید بر فضای آن مسلط شوید.

۱- کاسه طنینی و صفحه رو

مهمترین قسمت عود کاسه طنینی است که ظاهری مشابه گلابی دارد و خود به دو بخش یکسان نیز تفکیک گشته است. هنرمندان چیره دست با کمک گروهی از ترکه های چوبی آن را می سازند تا افراد علاقمند بتوانند از این طریق جریان موسیقی را به راه اندازند. 

صفحه رویی این ساز جنسی چوبی دارد تا هنرمندان بتوانند بدون کمترین چالش تکنیک ها و مفاهیم را به شکل آوا های دل فریب بنوازند، اما اغلب ترجیح می دهند ساز هایی با چوب درخت کاج خریداری کنند. 

همچنین عملکرد دو دایره کوچک و یک دایره بزرگ تر که اغلب جنسی از استخوان دارد در استخراج بهتر آوا های تولیدی است. خرک را نیز می توانید در پایین تر قسمت صفحه ببینید.

۲- پل

پل از دیگر اجزای مهم عود است که در ۵ نقطه از صفحه به سمت داخل تعبیه می شود و نقش آن استحکام است تا صفحه دچار تغییر نشود.

۳- خرک و سیم گیر

از دیگر اجزایی که در قسمت پایینی کاسه وجود دارد خرک است که در طولی با امتداد ۱۰ سانتیمتری از جنس چوب ساخته شده است. از دیگر مشخصات آن وجود شیار های کم عمق می توان نام برد. 

۴- دسته

طول دسته عود معادل ۳/۱ کاسه است که ضخامتی حدود ۱۰ سانتیمتر نیز برای قطر آن در نظر می گیرند.

۵- سرپنجه

سر پنجه که به جعبه گوشی ها نیز شناخته می شود را می توانید در قسمت نخستین دسته ببینید این قسمت به صورت محفظه ای تهی است که گوشی ها به آن متصل می شوند و گنجایش پذیرش ۵ گوشی را دارد.

۶- شیطانک

شیطانک را از دیگر اجزای شاخص عود می دانند که اگرچه ضخامت و ارتفاع چندانی ندارد اما عبور وتر ها از درون شیار از مهمترین مشخصات آن هاست. 

۷- وتر ها

این ساز حدود ۱۰ وتر دارد که کوک شدن آن ها به صورت جفت است و سازندگان اغلب آن ها را از زه (روده تابیده گوسفند)، ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی تولید می کنند و هنرمندان متناسب با ویژگی های مدنظر می توانند انتخاب شایسته ای داشته باشند.

وسعت بربط چگونه است؟

این ساز حدود ۲ اکتاو وسعت صدایی دارد که بی ارتباط با دسته ساز نه چندان بلند آن نیست.

مضراب عود کدام است؟

اغلب مضراب های این ساز را از پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم می سازند تا هنرمندان بتوانند ذوق و توانمندی خود را از این طریق به نمایش بگذارند و رنگ و لعابی شنیدنی را بسرایند.

نوازندگان و سازندگان مطرح عود

استاد منصور نریمان، حسن منوچهری، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی، عبدالوهاب شهیدی، ارسلان کامکار، حسین بهروزی نیا، محمد فیروزی و جمال جهان شاه از اسطوره های موسیقی ایرانی هستند که آوازه عود نوازی شاخص آن ها به گوش تمامی ایرانیان رسیده است. 

برادران محمدی، محمد اژدری، مانی، جفرودی، عابدینی، ملک شاهی و نریمان آبنوسی هنرمندانی هستند که به سازنده های ماهر عود شناخته می شوند و مو سفید کرده این راهند.
 

برای کسب اطلاعات بیشتر پیشنهاد می کنیم به دوره آموزش عود مقدماتی یا آموزش عود پیشرفته مراجعه نمائید.