تفاوت کمانچه و قیچک یکی از ابهاماتی است که برخی هنرجویان علاقه‌مند به سازهای زهی-آرشه‌ای، در آغاز مسیر انتخاب ساز و یادگیری با آن مواجه می‌شوند. این دو ساز ایرانی علی‌رغم شباهت‌های ظاهری، از نظر ویژگی‌های صوتی، ساختاری و تکنیکی تفاوت‌های قابل‌توجهی با یکدیگر دارند. تفاوت‌هایی که باعث شده هریک، جایگاه و کاربرد خاص خود را در موسیقی ایرانی داشته باشند.
داشتن درک درست از تفاوت کمانچه و قیچک علاوه بر اینکه می‌تواند به هنرجویان در انتخاب ساز مناسب کمک کند، به علاقه‌مندانِ موسیقی نیز در درک بهتر تفاوت نغمات و صدای آن‌ها یاری می‌رساند.
اگر نمی‌دانید کمانچه یا قیچک، کدام‌یک را انتخاب کنید، این مقاله دقیقاً برای شماست. در ادامه، تفاوت‌های این دو ساز را از جنبه‌های مختلف بررسی می‌کنیم و نکاتی را می‌گوییم که تصمیم‌گیری را ساده‌تر می‌کند (اگر پرشس‌های دیگری نیز پیش از شروع یادگیری کمانچه برایتان مطرح است، می‌توانید سری به مقاله‌ی سؤالات متداول مجموعه‌ی آموزش کمانچه بزنید و پاسخ‌هایتان را دریافت کنید).
معرفی کلی کمانچه و قیچک
پیش از آنکه به بررسی تفاوت‌های کمانچه و قیچک بپردازیم، بهتر است نگاهی کلی به هریک از این سازها داشته باشیم. آشنایی اولیه با ویژگی‌های ساختاری و پیشینه‌ی این دو ساز زهی-آرشه‌ای، به درک بهتر ادامه‌ی مقاله کمک خواهد کرد.
ساز کمانچه
کمانچه، یک ساز سنتی و آشنا در موسیقی ایرانی است که بدنه‌ای کوچک و باریک دارد و ۴ سیم آن با آرشه‌ای بلند نواخته می‌شود. این ساز که صدایی نافذ، شفاف و گوش‌نواز دارد، توانسته جایگاهی ویژه در موسیقی مقامی و سنتی ایرانی پیدا کند و تبدیل به یکی از نمادهای فرهنگ موسیقایی مردمان این کشور شود.
در رابطه با تاریخچه‌ی کمانچه گفته شده که از دوران ساسانیان این ساز وجود داشته و در طول قرون متمادی، به‌دلیل کامل بودن در فرم و صدا، تغییرات کمی را در ساختار خود شاهد بوده است. این ساز که هم در تک‌نوازی و هم در گروهنوازی کاربرد دارد، در‌حال‌حاضر یکی از سازهای اصلی و پرکاربرد در موسیقی سنتی ایرانی محسوب می‌شود.
ساز قیچک
قیچک یا قیژک، ساز دیگری از خانواده‌ی سازهای زهی-آرشه‌ای ایرانی است که بدنه‌ای بزرگتر و متفاوت نسبت به کمانچه دارد. ریشه‌های این ساز به موسیقی نواحی ایران و مناطق جنوب شرق مانند سیستان و بلوچستان برمی‌گردد. در واقع، مردمان این بخش از ایران بودند که در حدود نیم قرن پیش قیچک را معرفی کردند.
با گذشت زمان، این ساز کم‌کم از دایره‌ی موسیقی محلی جنوب شرق ایران فراتر رفت و در نقاط دیگر کشور و حتی افغانستان و تاجیکستان هم رواج پیدا کرد. بعدها با تغییراتی که در ساختار این ساز ایجاد شد، قیچک به ارکسترهای رسمی نیز راه یافت.
تفاوت کمانچه و قیچک در ساختار
قیچک و کمانچه از نظر ساختار، شکل بدنه و جنس اجزا تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند که در این بخش به آن‌ها می‌پردازیم.
- کاسه‌ی طنینی و بدنه‌ی اصلی: کاسه‌ی کمانچه منفرد، کوچک و کروی است در حالی که قیچک، مانند تار دارای دو کاسه است. قسمت تحتانی که کوچک‌تر و به شکل نیم‌کره است و قسمت بلایی که بزرگتر است و به شکل چتر روی قسمت پایینی قرار گرفته. قیچک بدنه‌ی بزرگتر و کشیده‌تری نسبت به کمانچه دارد و شکل آن شبیه یک ذوزنقه‌ی انحنادار است.
- دسته‌ی ساز: دیگر تفاوت قیچک و کمانچه در دسته‌ی ساز است. دسته ی کمانچه تقریباً استوانه‌ای و بلند است و انتهای آن به زائده‌ای شبیه تُنگ، ختم می‌شود که به آن «صراحی» می‌گویند. در‌حالی‌که دسته‌ی قیچک تقریباً چهارگوش و کوتاه است و تاج آن، صفحه‌ی مستطیل شکلی است که انتهای آن رو به بالا خم شده. علاوه بر آن، دسته‌ی کمانچه جدا ساخته می‌شود و بعداً به ساز اضافه می‌گردد؛ اما دسته‌ی قیچک به صورت یک تکه با بدنه تراشیده می‌شود.
- پوستِ کاسه‌ی طنینی: در کمانچه، صفحه‌ی رویی کاسه معمولاً از پوست نازک حیواناتی مثل بره ساخته می‌شود تا صدای تیزتری تولید کند. در قیچک اما، از پوست‌های ضخیم‌تری مانند پوست گوسفند استفاده می‌شود تا صدای خروجی عمیق‌تر و گرم‌تر گردد.
- تعداد سیم: اگرچه هر دو ساز دارای ۴ سیم هستند، اما تعداد سیم‌های نوع محلی قیچک (قیچک بلوچی) گاهی به ۱۲ عدد هم می‌رسد.
- پایه (میله‌ی انتهایی ساز): کمانچه دارای یک پایه‌ی بلند و تیز فلزی است که روی زمین قرار می گیرد و به نوازنده اجازه می‌دهد هنگام اجرا، ساز را به‌راحتی بچرخاند و زاویه‌ی آرشه را تغییر دهد. اما قیچک یا اصلاً این جزء را ندارد یا در برخی نمونه‌ها یک پایه‌ی استوانه‌ای کوتاه دارد که بیشتر برای حفظ تعادل ساز طراحی شده است.
تفاوت کمانچه و قیچک در نحوه نواختن و تکنیک‌های اجرایی
از نظر شیوه‌ی اجرا و تکنیک‌های نوازندگی نیز تفاوت‌هایی بین قیچک و کمانچه وجود دارد که در این بخش به آن‌ها خواهیم پرداخت:
- نحوه‌ی قرارگیری و نواختن ساز: برای کمانچه‌نوازی، آن را اغلب روی زمین قرار می‌دهند تا روی ران پا. این‌گونه نوازنده هنگام اجرا می‌تواند ساز را کمی بچرخاند و کنترل بهتری روی آرشه داشته باشد. اما قیچک معمولاً روی ران نوازنده قرار می‌گیرد و برخلاف کمانچه، قابلیت چرخشی زیادی ندارد. این موضوع باعث می‌شود که تغییر زاویه‌ی آرشه در قیچک، بیشتر از طریق حرکات مچ و بازوی نوازنده صورت گیرد.
- تکنیک‌های نواختن: نحوه‌ی نواختن کمانچه و قیچک بسیار به هم نزدیک است، اما هریک از آن‌ها تکنیک‌های خاص خود را نیز دارند که در دیگری ممکن است کمتر دیده شود یا اصلاً وجود نداشته باشد؛ مثلاً در قیچک‌نوازی نوع محلی، از تکنیکی به نام «فلاژوله» استفاده می‌شود. در این تکنیک، نوازنده با لمس سیم‌ها به‌جای فشار دادن آن‌ها بر روی دسته، صداهای ویژه‌ای تولید می‌کند.
تفاوت کمانچه و قیچک در صدادهی و نحوه کوک
از دیگر تمایزهای بین این دو ساز، تفاوت صدای کمانچه و قیچک و نحوه‌ی کوک آنهاست.
- کوک: کوک سیم‌های کمانچه با فواصل چهارم یا پنجم درست انجام می‌شود، اما سیم‌های قیچک با فواصل پنجم پایین‌رونده.
- وسعت صوتی: وسعت صوتی کمانچه حدود سه اکتاو است. قیچک معمولی اما، وسعتی در حدود دو اکتاو دارد.
- صدا: کمانچه صدایی تیزتر و شفاف‌تر ایجاد می‌کند، در‌حالی‌که صدای ساز قیچک گرم‌تر و عمیق‌تر است.
تفاوت کمانچه و قیچک در سبک‌های مختلف موسیقی
این دو ساز از نظر جایگاه، کاربرد و گستردگی در سبک‌های مختلف موسیقی ایرانی نیز با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم:
- موسیقی سنتی ایرانی: کمانچه و قیچک، هر دو در موسیقی کلاسیک ایرانی نواخته می‌شوند؛ اما نقش و میزان حضور آن‌ها با هم تفاوت دارد. کمانچه از گذشته تاکنون، همیشه یکی از سازهای اصلی موسیقی سنتی ایرانی بوده است و در ارکسترهای سنتی، گروهنوازی و تک‌نوازی جایگاه تثبیت شده‌ای دارد. در مقابل، ساز قیچک طی چند اخیر وارد موسیقی سنتی و ارکسترهای ایرانی شده و هنوز به اندازه‌ی کمانچه، جایگاه مستحکمی در این سبک پیدا نکرده است.
- موسیقی محلی:نوازندگی کمانچه در نواحی مختلف ایران از جمله لرستان، کردستان، آذربایجان، فارس و خراسان رایج است و در اکثر موسیقی‌های مقامی ایرانی، سازی مهم به‌حساب می‌آید. در مقابل، قیچک بیشتر در موسیقی محلی جنوب شرق ایران مانند سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان استفاده می‌شود و گستره‌ی کاربرد آن در موسیقی نواحی، به اندازه‌ی کمانچه نیست.
کلام پایانی
تفاوت کمانچه و قیچک در ساختار، صدا و جایگاه موسیقایی، آن‌قدر قابل توجه است که انتخاب بین آن‌ها نیاز به شناخت دقیق دارد. اگرچه شباهت‌هایی بین این دو ساز وجود دارد، اما فرق کمانچه و قیچک در تجربه‌ی نوازندگی، حس صدا و تکنیک‌های اجرایی به‌خوبی احساس می‌شود.
کمانچه‌ی ایرانی با صدای نافذ و احساسی خود، یکی از ستون‌های موسیقی سنتی ایرانی است. در مقابل، قیچک نیز با صدای گرم و پُرحجمش، در سال‌های اخیر جایگاهی تازه در ارکسترها و گروه‌های موسیقی یافته است. در نهایت انتخاب بین کمانچه یا قیچک، بستگی به سلیقه‌ی موسیقایی و اهداف هنری‌تان دارد.
اگر پس از مطالعه‌ی این راهنما، در نهایت تصمیم گرفتید ساز کمانچه را برای نوازندگی انتخاب کنید، می توانید با مجموعه‌ی آموزش کمانچه‌ی خنیاگر، یادگیری این ساز را به صورت حرفه‌ای و اصولی آغاز کنید.
سؤالات متداول در مورد کمانچه و قیچک و تفاوت‌هایشان
قیچک، سازی شبیه کمانچه و از گروه سازهای ایرانی زهی-آرشه‌ای است که صدایی گرم و حجیم دارد. ریشه‌های این ساز به مناطق جنوب شرق ایران، مثل سیستان و بلوچستان بازمی‌گردد.
مهم‌ترین تفاوت‌های کمانچه و قیچک در شکل و پوست کاسه، دسته و پایه‌ی ساز، نوع صدادهی و کوک، محدوده‌ی صوتی و نحوه‌ی نواختن آنهاست. فرق کمانچه و قیچک باعث شده هریک کاربرد متفاوتی در موسیقی ایرانی داشته باشند.
صدای کمانچه تیزتر و شفاف‌تر است، در‌حال‌که قیچک صدایی گرم‌تر و عمیق‌تر ایجاد می‌کند.
انتخاب بین کمانچه یا قیچک، به سلیقه‌ی شما و سبک موسیقی مورد علاقه‌تان بستگی دارد؛ اما اغلب کمانچه، گزینه‌ی متداول‌تری برای شروع یادگیری موسیقی محسوب می‌شود.