سازها نه‌تنها ابزارهایی برای خلق موسیقی، بلکه سرمایه‌هایی ارزشمند هستند که به مراقبت و نگهداری اصولی نیازمندند. هر ساز بسته به نوع، ساختار و مواد اولیه‌ی خود به شرایط و حفاظت خاصی نیاز دارد تا هم کیفیت صدای آن حفظ شود و هم طول عمر بیشتری داشه باشد. غفلت از این امر نه‌تنها بر کیفیت صدا و طول عمر ساز اثرگذار است، حتی ممکن است آسیب‌های جبران‌ناپذیری به آن وارد کند.
سازهای زهی، بادی، کوبه‌ای و صفحه کلیددار هر کدام اصول مراقبتی ویژه‌ی خود را دارند؛ از نگهداری از سیم‌های سازهای زهی گرفته تا تمیزکاری و خشک کردن سازهای بادی. در این مقاله تلاش می‌کنیم برای نگهداری و مراقبت از سازهای مختلف، نکاتی ساده اما کاربردی ارائه دهیم تا بتوانید سازهای خود را در بهترین شرایط نگه دارید و از مزایای یک ساز سالم بهره‌مند شوید.
سازهای زهی
سازهای زهی مانند ویولن، گیتار، سه‌تار و کمانچه به دلیل حساسیت بالای اجزای چوبی و سیم‌های خود به نگهداری دقیق نیاز دارند. در ادامه به نکات مهم حفظ و نگهداری این گروه از سازها می‌پردازیم:
۱- نگهداری ساز در دما و رطوبت مناسب: ساز زهی خود را داخل کیس و دور از وسایل سرمایشی و گرمایشی و نیز تابش مستقیم خورشید نگهداری کنید.
۲- تمیز کردن منظم ساز: پس از هر بار نواختن، سیم‌ها و بدنه‌ی ساز را با یک پارچه‌ی نرم و خشک پاک کنید تا گرد و غبار و اثر انگشت‌ها از بین بروند.
۳- نگهداری از سیم‌های ساز: هنگام کوک کردن مراقب باشید که سیم‌ها بیش از حد کشیده نشوند؛ ضمناً به صورت منظم سیم‌ها را بررسی کنید تا در صورت فرسودگی تعویض گردند.
۴- نگهداری آرشه: آرشه را پس از استفاده شل کنید تا کشیدگیِ زیاد به آن آسیب نزند. از تماس مستقیم موهای آرشه با دست نیز خودداری کنید، زیرا چربی دست شما برای آن مضر است.
۵- بازدید دوره‌ای: ساز را به صورت دوره‌ای به یک متخصص نشان دهید تا از سلامت بدنه، سیم‌ها و سایر اجزا اطمینان حاصل شود.
سازهای کوبه‌ای
سازهای کوبه‌ای مانند دف، تنبک و هنگدرام به دلیل استفاده از موادی مانند چوب، پوست و فلز در ساختارشان نیازمند مراقبت‌های خاصی هستند. رعایت نکات زیر می‌تواند به حفظ کیفیت صدا و دوام این سازها کمک کند:
۱- مراقبت از ساز در مقابل رطوبت و دما: این گروه از سازها نیز، مانند سازهای زهی، به رطوبت و دمای بالا و پایین حساس هستند. از قراردادن ساز خود در مقابل نور مستقیم خورشید، نزدیک وسایل سرمایشی و گرمایشی خودداری کنید و همیشه آن را داخل کاور مخصوص‌اش قرار دهید.
۲- تمیز کردن ساز: علاوه بر پاک کردن اثر انگشتان از روی ساز پس از هر بار نوازندگی، به صورت هفتگی یا ماهیانه نیز ساز خود را با یک پارچه‌ی نرم و خشک تمیز کنید.
۳- روغن زدن ساز: هر چند وقت یک‌بار برای حفظ کیفیت صدای ساز بهتر است آن را با روغن‌های طبیعی روغن‌کاری کنید.
۴- گرم کردن ساز: برخی سازهای کوبه‌ای پوستی مانند دف برای تولید صدای بهتر و پیش‌گیری از آسیب، بهتر است پیش از نواختن، فرآیند گرم کردن روی آن‌ها انجام شود.
۵- بازدید دوره‌ای: هرچند وقت یک بار ساز خود را به یک متخصص نشان دهید تا سلامت بدنه و کیفیت صدای آن را چک کند. بدین ترتیب اگر ساز نیاز به تعمیر داشته باشد متوجه خواهید شد.
سازهای بادی
سازهای بادی مثل فلوت، دودوک، کلارینت و ترومپت به دلیل ساختار و نوع مواد سازنده نیاز به توجه و نگهداری متفاوتی دارند. در اینجا برخی از اصول کلی برای نگهداری از این سازها آورده شده است:
۱- تمیزکاری و خشک‌سازی ساز: پس از هر بار استفاده، باید تمام بخش‌های ساز از جمله لوله‌ها و دهنی را با پارچه‌های نرم و بدون پرز، خشک و تمیز کنید. انجام این کار برای جلوگیری از تجمع رطوبت و زنگ‌زدگی یا آسیب به چوب ساز ضروری است.
۲- نگهداری از زبانه‌ها و اجزای حساس: در سازهای بادی‌ای که از زبانه استفاده می‌کنند (مانند کلارینت یا ابوا)، باید زبانه را پس از استفاده جدا کرده و در محیطی خشک نگهداری کنید. این کار برای جلوگیری از آسیب دیدن زبانه و تغییر کیفیت صدای ساز انجام می‌شود.
۳- روغن‌کاری و مراقبت از اتصالات: در سازهایی مانند ترومبون که لوله‌های کشویی یا متحرک دارند، استفاده از روغن یا روان‌کننده‌ی مخصوص، ضروری است تا حرکت لوله‌ها روان و بدون اصطکاک باشد. سازهایی مانند باریتون یا ساکسیفون هم که از سوپاپ برای تغییر نت استفاده می‌کنند، باید سوپاپ‌ها به طور منظم روغن کاری شوند تا حرکت آن‌ها نرم و بدون مشکل باشد.
۴- نگهداری ساز در محیط مناسب: سازهای بادی باید در محیطی با دما و رطوبت ثابت نگهداری شوند. بهترین محل نگهداری، جعبه‌ها یا کاورهای مخصوص است که ساز را از آسیب‌های فیزیکی و محیطی محافظت می‌کنند.
۵- استفاده‌ی منظم از ساز: حتی اگر تمرین روزانه با ساز برای شما امکان‌پذیر نیست، بهتر است هر چند وقت یک‌بار از سازتان استفاده کنید. با این کار از خشک شدن زبانه‌ها و لوله‌های ساز جلوگیری می‌شود.
سازهای صفحه کلیددار
نگهداری سازهای صفحه کلیددار مانند پیانو، ارگ و کیبورد نیازمند توجه خاصی به جنبه‌های مختلف ساز است تا عملکرد آن بهینه باقی بماند. برخی اصول کلی در نگهداری سازهای صفحه کلیددار عبارتند از:
۱- حفاظت از ساز در برابر رطوبت و دما: پیانوها و دیگر سازهای صفحه کلیددار چوبی باید در محیط‌هایی با دمای ثابت و رطوبت کنترل شده نگهداری شوند؛ چرا که تغییرات شدید دما و رطوبت می‌تواند به چوب ساز آسیب وارد کند.
۲- تمیزکاری منظم: صفحه کلید باید به طور مرتب از گرد و غبار پاک شود. برای انجام این کار بهتر است از پارچه‌های نرم و خشک استفاده کنید. جهت جلوگیری از تجمع گرد و غبار در داخل ساز نیز، استفاده از کاورها و پوشش‌های مخصوص توصیه می شود.
۳- تنظیم و کوک ساز: سازهای صفحه کلیددار برای حفظ کیفیت صدا و عملکرد، نیازمند تنظیم و کوک منظم هستند. در سازهای آکوستیک، کوک و تنظیم مکانیزم‌های داخلی اهمیت دارد و در سازهای دیجیتال، بررسی نرم‌افزار و تنظیمات صوتی. توصیه می‌شود حداقل سالی یک‌بار سازتان توسط تکنسینی ماهر چک و تنظیم شود.
۴- مراقبت از پدال‌ها: پدال‌ها در سازهای صفحه کلیددارِ دارای پدال، باید به طور منظم چک و تمیز شوند تا از عملکرد صحیح آن‌ها اطمینان حاصل شود. اگر پدال‌ها به‌درستی عمل نمی‌کنند یا صداهای غیرمعمول تولید می‌کنند، ممکن است به تنظیم یا تعمیر نیاز داشته باشند.
۵- روغن‌کاری: سازهای صفحه کلیدداری که دارای قطعات متحرک مکانیکی هستند (مانند پیانوهای آکوستیک) نیازمند روغن‌کاری دوره‌ای هستند تا به نرمی حرکت کنند. در پیانوهای آکوستیک محورهای چکش‌ها و اهرم‌های داخلی، لولاهای فلزی درب پیانو و مکانیزم پدال‌ها نیاز به روغن‌کاری دارند. این کار بهتر است توسط تکنسین حرفه‌ای انجام شود.
سازهای الکترونیک
برخی از سازها، علاوه بر تعلق به دسته‌های اصلی ذکر شده، به دلیل استفاده از قطعات و مدارهای الکترونیکی، به طور هم‌زمان، جزو سازهای الکترونیک نیز به حساب می‌آیند. به عنوان مثال گیتار الکتریک، که هم جزو سازهای زهی است، هم جزو سازهای الکترونیک یا سینتی سایزر که به هر دو گروه سازهای صفحه کلیددار و الکترونیک تعلق دارد.
این سازها با توجه به ویژگی‌های خاص‌شان که شامل مدارهای داخلی و قطعات الکترونیکی حساس است، به مراقبت و نگهداری ویژه‌ای نیاز دارند. رعایت موارد زیر برای نگهداری از این گروه سازها توصیه می‌شود:
۱- نگهداری در دما و محیط مناسب: بهترین شرایط برای نگهداری از سازهای الکترونیکی، محیط‌های خشک و خنک است. تغییرات دمایی شدید یا رطوبت می‌تواند به قطعات الکترونیکی و مدارهای این سازها آسیب برساند. بهتر است از کیف و کاور مناسب برای نگهداری از این سازها در برابر آسیب‌های فیزیکی و محیطی استفاده کنید.
۲- تمیز کردن منظم: اجزای خارجی مانند صفحه کلید و بدنه باید به طور منظم با پارچه‌ی نرم و خشک تمیز شوند. برای پاک‌سازی پورت‌ها و اتصالات نیز می‌توانید از اسپری هوای فشرده استفاده کنید تا گرد و غبار از بین برود.
۳- مراقبت از اتصالات و کابل‌ها: کابل‌های برقی و اتصال‌دهنده‌ها باید به طور مرتب بررسی شوند تا از آسیب یا قطع اتصال جلوگیری شود. در ضمن مراقب باشید که از کشیدن یا خم کردن شدید کابل‌ها در هنگام استفاده از ساز خودداری کنید.
۴- بررسی باتری‌ها: اگر ساز دارای باتری است، باید به طور دوره‌ای وضعیت باتری ها بررسی شود تا از سالم بودن و نشتی ندادن آن‌ها اطمینان حاصل گردد.
۵- به‌روز‌رسانی نرم‌افزار: برای سازهای دیجیتال و الکترونیکی که نرم‌افزار یا فریم‌ور دارند، به روز رسانی منظم نرم افزار، به حفظ عملکرد بهینه‌ی آن‌ها کمک می‌کند.
نگهداری صحیح از سازهای موسیقی، نه‌تنها به حفظ کیفیت صدای آن‌ها کمک می‌کند، بلکه باعث می‌شود که این سازها، سال‌ها به درستی عمل کنند. با رعایت اصول ذکر شده و ایجاد شرایط مناسب برای هر نوع ساز، می‌توانید تجربه‌ای بهتر، از نواختن داشته باشید و از ساز خود بیشترین بهره را ببرید. این فرآیند در واقع سرمایه‌گذاری برای سلامت و طول عمر ساز شما است.