سه‌تار، سازی سازگار و سبک و ساده و است و صدایش سلیقه‌‌های بسیاری را در بر می‌گیرد. اما به همان اندازه هم حساس و آسیب‌پذیر است و نیاز به نگهداری مداوم دارد. رسیدن به صدای درست در آموزش سه تار، گذشته از سال‌ها تمرین و تلاش مستمر، به نگهداری درست از این ساز هم بستگی دارد. پیش‌تر مطلبی درباره راهنمای خرید ساز سه تار تهیه کرده‌ایم که پیشنهاد می‌دهیم این مطلب را مطالعه کنید. چرا که متغیرهای بسیاری مثل اقلیم، فصل، فشار هوا، گرما، سرما، نم، خشکی و… تاثیر مستقیم بر صدای ساز دارند. تغییرات فصل، دما، ارتفاع از سطح دریا و… به تغییرات فیزیکی و شیمیایی در ساختمان ساز خواهد انجامید و در نتیجه تغییر صدای ساز را در پی خواهد داشت.
اهمیت نگهداری سه‌تار
پوسیدگی و شکستگی بافت چوب صفحه و کاسه، ساییدگی سطح دسته، از بین رفتن خاصیت چسب و لاک‌الکل، پارگی پرده‌ها، زنگ زدن سیم‌ها، آفت‌زدگی دسته، آسیب اجزا و… از جمله مشکلاتی هستند که سلامت سه‌تار را نشانه گرفته‌اند. نمود این مشکلات در خالی کردن کوک، گز زدن، ناهمخوانی سیم‌ها و آسیب‌های جبران‌ناپذیر دیگر دیده می‌شوند.
نگهداری سه‌تار چه‌گونه است؟
یکی از مواردی که هنرجو باید به کار گیرد تا از نوازندگی و آموزش سه تار دل‌زده و خسته نشود، نگهداری از سه‌تار است. و اما نگهداری سه‌تار چه‌گونه است؟ مواردی که در این راستا طرح شده‌اند نیازی به تخصص ویژه ندارند و تنها با رعایت چند نکته برآورده می‌شوند.
جابجایی سه‌تار
سه‌تار شکستنی است!
برای بهتر دریافتن حساسیت مساله، خوب است بدانیم که کاسه‌ی سه‌تار لایه‌ی ظریفی از چوب توت است که ضخامتی کمتر از چهار میلی‌متر دارد. صفحه‌ی سه تار حتا از آن هم نازک‌تر است. کوچک‌ترین ضربه‌ای ممکن است به شکستن و جدا شدن اجزای آن از هم منجر شود.
پس بهتر آن است که سه‌تار در کاور سه تار نگه داشته شود. همچنین در جابه‌جایی‌ها از قرار دادن در جاهایی که احتمال ضربه و فشار وجود دارد مثل صندوق اتوموبیل یا قسمت بار هواپیما و قطار و اتوبوس، گذاشته نشود. امن‌ترین جا برای سه تار، در کنار نوازنده‌ی آن است.
آویختن سه‌تار
بسیاری سه‌تار را بر دیوار خانه می‌آویزند تا از زیبایی دیدارش هم بهره‌مند شوند. این کار کمی پر خطر است و توصیه نمی‌شود و گزینه‌ای بهتر، نگهداری در کاور سه‌تار است.
اما اگر اصرار بر آویختن سه‌تار از دیوار دارید چند نکته را در نظر بگیرید:
- سه‌تار در جای پر رفت‌وآمد خانه نباشد
- سه‌تار در معرض مستقیم آفتاب نباشد
- سه‌تار در معرض هرم گرما نباشد
- سه‌تار در معرض باد مستقیم نباشد
- سه‌تار در موقعیت فشار روی گوشی‌ها نباشد
بهداشت سه‌تار
پیش از نواختن سه‌تار دستان خود را بشویید!
چربی یا آلودگی دست‌ها در تماس با اشیا یا بعد از صرف غذا یا حتا عرق کردن به سیم‌ها، پرده‌ها و روکش لاک الکل سه‌تار آسیب می‌زند و در زمانی کوتاه این آسیب را به صدای ساز وارد خواهد کرد. شست‌وشو و خشک کردن دست‌ها در پیشگیری از این آسیب بسیار موثر است.
همچنین هر از گاهی پاکیزه کردن ساز از غبار با پارچه‌ای خشک و بدون پرز باید در برنامه‌ی هر نوازنده‌ی سه‌تار باشد.
تعویض سیمهای سه‌تار
سیم‌ها پس از مدتی در اثر مجاورت هوا و مخصوصن در رطوبت بالا اکسید می‌شوند و حالت کشسانی خود را از دست می‌دهند. در این حالت دیگر در کوک درست قرار نمی‌گیرند، طنین مطلوب را از دست می‌دهند و به مرور در آموزش سه تار نیز برای شما اختلال ایجاد می‌کند.
برای رفع این مشکل باید سیمهای ساز در نوبت‌های منظم تعویض شوند. این نوبت در هوای خشک هر شش ماه یکبار و در هوای مرطوب در پایان هر فصل است.
تعویض پرده‌های سه‌تار
پرده‌های سه‌تار را معمولا از جنس روده‌ی تابیده‌ی گوسفند می‌بندند. اما گاه از نخ بخیه یا کات کوت هم بسته می‌شود. اگرچه کیفیت صدادهی پرده‌‌ی سه‌تاری که از جنس روده‌ی تابیده باشد بهتر است، اما عمر کوتاهی دارد.
فرسودگی، پوسیدگی و پارگی پرده‌های سه‌تار باعث می‌شود که از جای خود جدا شوند و نت‌های مورد نظر را تولید نکنند. از سویی دیگر این موضوع باعث ایجاد صدای گز در برخی نت‌ها می‌شود.
پس پرده‌های سه‌تار را به موقع عوض کنید!
کوک سه‌تار
معمولا سیم اول سه‌تار را به جای نت دو، سی‌بمل کوک می‌کنند. اگرچه در سه‌تارهای گوناگون قابلیت صدادهی و دامنه‌ی کوک‌پذیری متفاوت است، اما کوک سی‌بمل برای سیم اول سه تار در حالت کلی پذیرفته شده‌است.
این به این معنی است که کوک بالاتر فشاری بیش‌تر به دسته، صفحه و اتصال کاسه و دسته وارد می‌آورد. پس بهتر است کوک سه‌تار با در نظر گرفتن قابلیت کشسانی سیم و ظرفیت ساز صورت بگیرد.
همچنین برای جا افتادن صدای سه‌تار در کوک مورد نظر، مخصوصا اگر برنامه‌ای مثل اجرا، کنسرت، ضبط یا … پیش رو باشد، بهتر است از یک ماه پیش، سیمهای سه تار در آن کوک قرار گیرند.
اگر به هر دلیلی قرار است مدتی سمت سه‌تار نروید، کوک سیم‌ها را کمی شل کنید. این کار به سیم‌ها و دیگر اجزای ساز فرصت استراحت می‌دهد.
ادوات سه‌تار نوازی
در نگهداری از سه‌تار می‌توان از ادواتی استفاده کرد که به این منظور طراحی شده‌اند:
کاور سه‌تار:
کاور سه‌تار در دو نوع کلی سخت یا هارد کیس و نرم یا سافت کیس در بازار موجود است.
کاور نرم سبک‌تر است و جابه‌جایی سه‌تار با آن آسان‌تر است، اما از نظر استحکام و امنیت هارد کیس گزینه‌ای بهتری در نگهداری سه‌تار است
نم‌گیر یا ژل سیلیکا:
رطوبت گیر یا نم‌گیر یا سیلیکاژل در بسیاری از مصنوعات کاربرد دارد. در جعبه‌ی بسیاری از اجناس که نسبت به رطوبت حساس‌اند، بسته‌ی کوچکی از سیلیکاژل می‌گذارند.
در کاور سه‌تار هم می‌توان یک یا چند بسته‌ی کوچک سیلیکاژل گذاشت تا رطوبت اضافی را به خود گرفته و از پوشیدن ساز پیشگیری کند.
پس از مدتی به دلیل جذب رطوبت، باید نم‌گیر را شارژ کرد. این گونه که آن را چیزی حدود یک ساعت در آفتاب گذاشت
پایه سه‌تار:
در آویختن سه‌تار به دیوار، برای کم کردن فشار روی گوشی‌ها و قرارگیری مطمئن‌تر، بهتر است از پایه سه‌تار استفاده کرد.
این پایه هم در شکل ایستاده و هم آویخته در بازار پیدا می‌شود.