«سه‌تار، ساز اختناق است، ویولون ساز دموکراسی. از بس صدایش لاجون است؛ بغض فروخورده است انگار؛ طنین مخفی ترس و شیدایی. می‌گویند یک نفر شنونده برایش کم است، دو نفر زیاد. اما دیده بودم حوالی سه صبح که همه‌ی اشباح مُدرنیته در خواب‌اند و دیگر نه صدای رفت‌و‌آمد ماشینی هست، نه صدای دور و دَرهم کارخانه‌ای، چنان رسا می‌شود این صدا که باید خفه‌اش کنی از ترس همسایه.»
رضا قاسمی در رمان «وردی که بره‌ها می‌خوانند»، سه‌تار را این‌گونه معرفی کرده است.
برای کسی که با سه‌تار زندگی کرده باشد، این پاراگراف کاملاً قابل لمس و آشنا است. چه بسا اگر در این روزگار، ابوالحسن صبا نوازندهی بزرگ موسیقی ایرانی و ساز سه‌تار نیز در قید حیات بود، در تایید این کلام سر تکان می‌داد.
اما چطور می‌شود که سه‌تار این‌گونه نوازنده‌اش را شیدا میکند؟ در این عصر پر هیاهو و ماشینی، در کنار اصوات مختلف و پُرتنوع، سه‌تار هم‌چنان در خلوت تنهایی مانده و همین امر وابستگی شدیدی به شنیدن این صدا می‌آورد. در این میان، بی‌واسطه بودن نوازنده و سه‌تار هم بی‌تأثیر نیست. سه‌تار به طور کامل در آغوش و اختیار نوازندهی خود است و با ضربه‌ی ملایم گوشه ناخنی به سیم‌های ظریفش، به‌دلیل نازکی بدنه، ارتعاش صوت آن در بدن نوازنده هم می‌چرخد و وقتی صدا از ساز بیرون می‌آید، گویی این صدا متعلق به هر دوی آنهاست.
بیایید در این مقاله به‌اتفاق یکدیگر به بررسی جنبه‌های مختلف این ساز بنشینیم و با جهان رنگارنگ، پر رمز‌و‌راز و سراسر نور و نوای آن، بیشتر آشنا گردیم:
معرفی کلی ساز سه‌تار
سه‌تار، سازی زهی-مضرابی و از خانواده‌ی تنبور است؛ البته امروزه از جهت شکل نواختن، تکنیک‌های نوازندگی و ظاهر برخی اجزا، به تار شباهت بیشتری پیدا کرده.
در قدیم سه‌تار دارای سه سیم بوده و به همین دلیل نیز به این نام خوانده می‌شده است؛ اما در حال حاضر چهار سیم دارد که بنا به روایت ابوالحسن صبا، این سیم چهارم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی‌شاه به سه‌تار افزوده و به همین دلیل هم به سیم مشتاق معروف گشته است.
جنس سیم‌های سه‌تار از فولاد و برنز است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند. دیگر بخش‌های این ساز نیز از چوب‌های مختلف ساخته می‌شوند که بهترین آنها چوب درخت توت و گردو است. این چوب‌ها ماندگاری بالایی دارند و در بهبود صدادهی ساز نیز مؤثرند. به هر میزان که چوب استفاده شده کهنه‌تر و قدیمی‌تر باشد، کیفیت صدای ساز، ارزش و قیمت آن نیز افزایش خواهد یافت. بنا به سلیقه‌ی سازگر و یا سفارش نوازنده، از استخوان، عاج و یا صدف نیز در تزیین ساز استفاده می‌شود.
نوازندگان سه‌تار به هنگام اجرای این ساز، روی زمین یا روی صندلیِ بدون دسته قرار میگیرند و بر آن زخمه می‌زنند. برای نواختن سه‌تار نیز کافی است گوشه‌ی ناخن انگشت اشاره، با سیم‌ها، با حرکت رفت‌و‌برگشتی برخورد کند.
تاریخچه‌ی سه‌تار
نقش‌های به جا مانده از دوره‌ی ساسانی و حتی کمی قبل‌تر از آن، نشان می‌دهد که ریشه‌های این ساز به دوران قبل از اسلام بازمی‌گردد. برخی آن را تغییرشکل‌یافته‌ی بربط می‌دانند و برخی، هم‌خانواده‌ی تنبور و منتج از آن. اگرچه، در طول تاریخ، با حصول تغییرات متعدد در شکل و تکنیک‌های نوازندگی این ساز، امروزه سه‌تار بیشتر به تار نزدیک است تا سازهای دیگر. این تقرب و نزدیکی تا جایی است که بسیاری از نوازندگان تار یا سه‌تار، ساز دیگر را نیز می‌نوازند و گاهی هنرجویان، بین انتخاب تار یا سه‌تار مردد می‌مانند.
از دوران پس از اسلام، نقاشی‌ها و مینیاتورهای زیادی از این ساز، به‌خصوص از دوره‌ی صفوی، به جا مانده که نشان می‌دهد سه‌تار در این دوره و حتی پیش از آن هم رواج داشته است. در شاهنامه‌ی بایسنقری که متعلق به دوران تیموریان است نیز در صحنه‌ی به بند کشیدن ضحاک، سهتارنوازی در صحنه دیده می‌شود.
آن‌گونه که از شواهد برمی‌آید پس از ورود اسلام به ایران، سه‌تار برای یک دوره‌ای، بیشتر در محافل صوفیانه و برای ابراز احساسات عرفانی و روحانی به‌کار می‌رفته و پس از شکست بست‌نشینی‌اش در خانقاه‌ها، به محافل درباریان و اعیان و اشراف نیز راه می‌یابد؛ تا اینکه میرزا عبدالله فراهانی با آموزش سه‌تار در جلسات درس خود، آن را به سازی رایج و عمومی تبدیل میکند.
اگر تمایل به مطالعه‌ی تاریخچه‌ی این ساز، با جزئیات بیشتری دارید می‌توانید به مقاله‌ی پیشینه و تاریخچه‌ی ساز سه‌تار مراجه فرمایید.
صدای سه‌تار
سه‌تار دارای حجم صوتی کم اما صدایی مخملی، لطیف، نافذ، ظریف و دلنشین است و از آنجایی که عموماً با کنار ناخن انگشت سبابه‌ی دست راست نواخته می‌شود، صدای آن ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا میکند؛ از این رو سه‌تار را اغلب همدم اوقات تنهایی می‌خوانند.
تا کمی پیش، بیشتر شنوندگان این ساز، آن را دارای لحن و نوایی غمگین توصیف می‌کردند؛ اما نوازندگان معاصر، در تلاش برای توسعه‌ی موسیقی مدرن و نوی ایرانی، آثاری با سه‌تار آفریدند که با حال‌وهوایی که تا دو دهه پیش، از این ساز تصور می‌شد کاملاً متفاوت است.
اگرچه در اغلب اوقات، نوازنده‌های سه‌تار آن را برای دل خود می‌نوازند و از صدای ساز به تنهایی و بدون همراهی سازهای دیگر لذت می‌برند، اما این ساز، توأمان با نوای سازهای دیگر و حتی در هنگام نوازندگی هم‌زمان چند سه‌تار با هم نیز، زیبایی و شکوه خاص خود را دارد.
اجزا و ساختار سه‌تار
به‌طور کلی می‌توان سه‌تار را شامل سه بخش کاسه، دسته و پنجه دانست. در بخش‌بندی دقیق‌تر می‌توان این ساز را به قسمت‌های زیر تقسیم کرد:
کاسه‌ی طنینی
کاسه، یکی از اجزای اصلی سه‌تار است که فرمی شبیه به گلابی دارد. تفاوت آن نسبت به کاسه‌ی تنبور آن است که ابعادش کوچک‌تر و گردتر است و معمولاً از چوب درخت توت ساخته می‌شود. این کاسه ممکن است از چوب یک تکه باشد، یا اینکه از کنار هم قرار دادن ترکه‌های چوبی بسیار نازک ساخته شود. به جای پوست، یک صفحه‌ی چوبی باریک، سطح رویی آن را می‌پوشاند.
صفحه‌ی رویی
صفحه‌ی رویی، صفحه‌ای از جنس چوب است که روی کاسه قرار می‌گیرد و با سوراخ‌های کوچکی که بر روی آن تعبیه می‌گردد، صدا از کاسه‌ی طنینی خارج می‌شود.
خرک
خرک برای جدا نگهداشتن سیم‌های سه تار از یکدیگر طراحی شده است. جنس آن از چوب است و اندازه‌ی آن حدوداً ۴ سانتی‌متر با ارتفاع ۷ میلی‌متر. آن سطحی از خرک که روی صفحه قرار می گیرد صاف است و قسمت رویی، دارای شیارهایی که سیم از داخل آنها عبور میکند.
دسته
دسته‌ی سه‌تار یک لوله چوبی توپر است با قطر حدودی ۲/۵ سانت و طولی بین ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر. این دسته از یک سمت به انتهای کاسه متصل است و از سمت دیگر به سرپنجه. روی آن مسطح، و قسمت پشت آن حالت کروی دارد و پرده ها روی آن بسته می‌شوند.
پرده
پرده‌ها نقش تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی بر روی دسته را بر عهده دارند. آنها نخ‌های نازکی از جنس ابریشم یا روده‌ی حیوانات هستند که بر روی عرض دسته، به‌صورت سه‌لا و چهارلا بسته می‌شوند.
البته امروزه، از پرده‌هایی با جنس نایلون هم استفاده می‌شود. این جنس چون حرکت دست و برخی تکنیک‌ها مثل ویبره یا لرزش را برای نوازنده ساده‌تر و روان‌تر میکند (بی آن که تأثیر منفی بر صدای ساز داشته باشد) محبوبیت زیادی دارد.
تعداد پرده‌ها در سه‌تار، ۲۵ یا ۲۸ عدد است.
شیطانک
قسمتی که بین بخش اصلی دسته و پنجه‌ی سه‌تار قرار دارد، شیطانک خوانده می‌شود. جنس شیطانک از استخوان یا پلاستیک است و نقش آن مجزا کردن و هدایت سیم‌ها در بالای دست است.
سرپنجه
به قسمت بالای دسته‌ی سه تار سرپنجه گفته می شود. این قسمت که از جنس چوب است، دارای ۴ گوشی در دو سمت خود می باشد. در برخی مواقع داخل سرپنجه را به سمت بیرون خالی می‌کنند و سیم‌ها را مانند سیم‌های تار می‌بندند، در بعضی موارد هم سرپنجه را در ادامه‌ی دسته و در همان راستا می‌سازند و سیم‌ها را دور گوشی‌ها و به سمت بیرون سرپنجه می‌بندند.
سیم‌گیر
یکی دیگر از قسمت‌های سه‌تار، سیم‌گیر است که در قسمت پایین کاسه‌ی سه‌تار قرار دارد و از جنس استخوان است. گره‌ی سیم‌های سه‌تار روی شیارهای سیم‌گیر می‌افتد.
گوشی
گوشی‌ها در کنار سرپنجه قرار دارند. سیم‌ها از یک سمت به سیم‌گیر و از سمت دیگر به گوشی‌ها متصل هستند. گوشی‌ها برای کوک کردن ساز به کار می‌روند و با پیچاندن آنها سیم‌های سه‌تار کوک می‌گردند.
سیم‌های تار
یکی از سوالات متداول علاقه‌مندان به این ساز، آن است که سه‌تار چند سیم دارد؟ سه‌تار همان‌گونه که در بالا هم اشاره شد در‌حال‌حاضر، ۴ سیم دارد. این سیم‌ها از جنس فلز و با ضخامت‌های مختلف هستند.
سیم اول (از پایین) سفید‌رنگ و از جنس فولاد است، سیم دوم، زرد و از جنس برنز، سیم سوم یا سیم مشتاق مانند سیم اول از جنس فولاد، و سیم چهارم هم زرد‌‌رنگ، برنزی و ضخیم‌تر از سایر سیم‌ها.
انواع سه‌تار
از نظر ظاهری ممکن است سه‌تارهای مختلف با هم تفاوت داشته باشند، اما این تفاوت، در اصلِ نوازندگی این سازها تاثیری ندارد و تنها در رنگ و حجم صدای این ساز تنوع ایجاد میکند. برای مثال سه‌تارهای با کاسه‌ی بزرگ‌تر، صدای بم‌تری دارند و سه‌تارهای در اندازه‌ی کوچک، مناسب همراهی آواز بانوان، که به آنها اصطلاحاً سه‌تار سوپرانو می‌گویند.
البته این تغییرات ظاهری گاهی تا آنجا پیش رفته که گردی کاسه‌ی سه‌تار صاف گشته یا از کدو به عنوان کاسه‌ی ساز استفاده شده است (به این سه‌تارها به ترتیب، سه‌تار زیرعبایی و کاسه کدویی می‌گویند).
علاوه بر این تغییرات مرسوم، گاهی نوازندگان و سازگرها نیز بر اساس نیاز و ابتکار خود، سه‌تارهای مختلفی طراحی کرده‌اند که هریک، صدایی متفاوت و کاربردی خاص دارند. برای نمونه، سه‌تارهای شورانگیز، دلربا و حافظ در همین مسیر ابتکار در طراحی و ایجاد سه‌تارهای تازه، ساخته شده‌اند.
از سوی دیگر از نظر سطح هم سه‌تارها به سه دسته تقسیم می شوند:
- سه‌تار مشقی جهت تمرین‌های ابتدایی و نوآموزان
- سه‌تار معمولی برای افرادی که مدتی تجربه‌ی سهتارنوازی دارند
- و سه‌تار حرفه‌ای، برای افرادی که به صورت حرفه‌ای می‌نوازند و در اجراهای زنده از این ساز استفاده می‌کنند.
این سطح‌بندی براساس توانایی سازگر، جنس چوب، قدرت و رنگ صدا تعیین می‌گردد. بدیهی است که هرچه کیفیت ساز بهتر باشد، در پیشرفت یادگیری موسیقی نیز تأثیر بیشتری می‌گذارد.
سبک‌های مورد استفاده در سه‌تار
سه‌تار در دسته‌بندی سازهای سنتی موسیقی ایران به شمار می‌آید و بسیار مناسب برای فراگیری ردیف موسیقی دستگاهی است. اما امروزه موزیسین‌های زیادی در تلاش برای ایجاد ملودی‌های جدید با این ساز هستند تا از حالتِ صرفاً سنتی خود خارج شود و می‌توان گفت که موفق هم بوده‌اند.
امروزه سه تار علاوه بر جایگاه سابق خود در موسیقی کلاسیک ایرانی، با همراهی سازهای دیگر، در موسیقی تلفیقی و پاپ هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین با افزوده شدن تکنیک‌های جدیدتر در نوازندگی این ساز، این روند رو‌به‌رُشد است و احتمالاً در آینده، در سبک‌ها و فضاهای موسیقایی بیشتری نیز شنیده شود.
مشهورترین نوازندگان سه‌تار
تا پیش از به وجود آمدن دستگاه‌های پخش، بلندگوها و میکروفون‌ها، سه‌تار به واسطه‌ی حجم صوتی کمی که نسبت به دیگر سازهای موسیقی ایرانی داشت و همچنین به‌دلیل شباهت نوازندگی آن با تار، کمتر به عنوان ساز اصلی نوازندگان مشهور انتخاب می‌شد. اما در دوران معاصر، نوازندگان بسیاری این ساز را به عنوان ساز اصلی خود برگزیدند و مدرسان بسیاری نیز در این دوران به صورت تخصصی به آموزش آن پرداختند.
ابوالحسن صبا را می توان از اولین نوازندگانی دانست که سه‌تار را به عنوان ساز اصلی خود انتخاب کرد. احمد عبادی نیز به واسطه‌ی سبک خاص نوازندگی خود، باعث شد این ساز بیشتر مورد توجه قرار گیرد. به‌جز این افراد، هنرمندان دیگری نیز هستند، که جزو بهترین نوازندگان سه‌تار محسوب می‌شوند از جمله:
- سعید هرمزی
- یوسف فروتن
- نصرالله زرین پنجه
- داریوش طلایی
- جلال ذوالفنون
- مسعود شعاری
- بهداد بابایی
- حمید متبسم
- و طینوش بهرامی
این افراد از جمله نوازندگان و مدرسانی هستند که می‌توان سه‌تار را ساز تخصصی آنها دانست.
قطعات مشهور برای سه‌تار
تمام قطعات موسیقی سنتی ایرانی و ردیف‌های دستگاهی موسیقی کلاسیک را می توان با سه‌تار اجرا کرد؛ بنابراین می‌توان گفت که با یادگیری سه‌تار، نوازندهی آن قادر خواهد بود گستره‌ای وسیع و متنوع از نغمات و قطعات را اجرا کند. با‌این‌وجود، تعدادی از قطعات مشهور هستند که در کمتر از یک سال نوازندگی سه‌تار، می توان آنها را نواخت:
- مرغ سحر
- بهار دلنشین
- بهار دلکش
- امشب شب مهتابه
- زرد ملیجه
- ای ایران
- ای وطن
- جان مریم
- سه گدار
- به یاد گذشته
- از خون جوانان وطن
- دختر بویر احمدی
- بسته‌ی دام
- ریحان
- گل پامچال
- نوایی
- گل گندم
- درنه جان
به این نکته توجه داشته باشید که هریک از قطعات موسیقی، در تزیینات و تکنیک‌ها ممکن است در هر سازی متفاوت باشد، اما این نکته، تغییری در کلیت نواختن آن ایجاد نمی‌کند.
مشخصات یک سه‌تار خوب
انتخاب یک سه‌تار مناسب، برای هر نوازنده، تصمیمی تعیین‌کننده در مسیر یادگیری و اجرای موسیقی است. کیفیت ساخت، صدادهی و مواد اولیه، همگی مواردی هستند که باید در خرید ساز مورد توجه قرار بگیرند. در ادامه به مهم‌ترین مشخصات یک سه‌تار اشاره شده است که می‌توانند به‌عنوان راهنمای خرید سه‌تار، مورد استفاده قرار گیرند:
- جنس چوب: اگر صفحه‌ی رویی از چوب توت و کاسه، از چوب‌هایی مانند گردو یا افرا ساخته شده باشد بهتر است؛ چراکه طنین گرم‌تری به ساز می‌بخشند.
- ساختار ساز: صفحه باید صاف و بدون تَرَک باشد و در دسته نیز تاب‌خوردگی و ناهمواری دیده نشود.
- خوش‌دستی و تعادل: سه‌تار باید سبک و خوش‌دست باشد تا نوازنده در هنگام تمرین یا اجرا احساس راحتی کند.
- کیفیت گوشی‌ها: حرکت گوشی‌ها باید روان و با فشار مناسب باشد و کوک ساز را به‌خوبی نگه دارد.
- صدادهی شفاف: صدای ساز باید زلال، واضح و عاری از نویز یا خش باشد؛ حتی در نمونه‌های ساده و مشقی.
نکاتی برای مراقبت و نگهداری از سه‌تار
سه‌تار از جمله سازهایی است که به‌واسطه‌ی ساختار ظریف خود، نیازمند نگهداری دقیق و آگاهانه است. بی‌توجهی به شرایط محیطی و نحوه‌ی استفاده می‌تواند به‌سرعت کیفیت صدای ساز را تحت‌تأثیر قرار دهد. در ادامه به نکاتی مهم برای نگهداری سه‌تار اشاره می‌کنیم.
- دوری از رطوبت و گرما: سه‌تار را در معرض نور مستقیم خورشید، بخاری، شوفاژ یا محیط‌های مرطوب قرار ندهید. چوب ساز نسبت به تغییرات دمایی بسیار حساس است.
- استفاده از کاور مناسب: همیشه از کاور یا جعبه‌ی مخصوص برای حمل و نگهداری سه‌تار استفاده کنید تا از ضربه و گرد‌و‌غبار در امان بماند.
- تنظیم کشش سیم‌ها: اگر برای مدتی طولانی از ساز استفاده نمی‌کنید، بهتر است کمی از کشش سیم‌ها کم کنید تا فشار اضافی را از سه‌تارتان بردارید.
- تمیز کردن منظم: هر چند وقت یک‌بار گرد‌و‌غبار را با پارچه‌ای نرم و خشک از سطح ساز پاک کنید.
- بررسی دوره‌ای: به‌صورت دوره‌ای گوشی‌ها، سیم‌ها، دسته و سایر بخش‌های ساز را چک کنید تا اگر نیاز به تعویض یا تعمیر داشتند، اقدامات لازم را انجام دهید.
سخن پایانی
سه‌تار سازی است که با ظرافت ساخت و عمق صدا، دل را می‌لرزاند و جان را می‌نوازد. از تاریخچه‌ی پرفراز و نشیبش گرفته تا تنوع سبک‌هایی که در آن می‌درخشد، و از اساتید بزرگی که به آن جان بخشیده‌اند تا قطعاتی که با صدای گرمش جانی تازه میگیرند، همه نشان از جایگاه والای این ساز در فرهنگ موسیقی ایران دارد. شناخت اجزای سه‌تار، آشنایی با انواع آن، و دانستن نکات مربوط به خرید و نگهداری، گامی است برای نزدیک‌تر شدن به این همراه همدل و وفادار.
اگر دل در گروی صدای ناب سه‌تار دارید، همین امروز گام نخست را بردارید. در خنیاگر، یادگیری سه‌تار با همراهی اساتید مجرب و برنامه‌های آموزشی دقیق، به تجربه‌ای شیرین و اثربخش بدل می‌شود. بگذارید این ساز، صدای دل شما را روایت کند.