سه تار که از چوب، فلز، زه یا نخ نایلون ساخته می ‌شود در گروه ساز های زهی مضرابی قرار دارد. "اوتار" نامی دیگر این ساز است که در بین برخی از مردم نیز متداول است. نوازندگان، سه تار را که دارای چهار سیم است هم به شکل تکنوازی و هم گروه ‌نوازی می ‌نوازند. آوای دل‌ انگیز و ظریف برخاسته از سه ‌تار که توسط کنار ناخن انگشت سبابه دست هنرمندان به گوش می ‌رسد نه تنها موجب التیام بخش آلام روحی شنونده می‌ شود بلکه سبب شده بسیاری از مردم شنیدن طنین صدای سه‌ تار را بر هر موسیقی دیگری ترجیح دهند.

اشاره اجمالی به سه‌ تار

سه‌ تار سازی است که در اندازه کوچک و با وزن اندک ساخته می ‌شود. لطافت، ظرافت و دلنشینی موسیقی این ساز از دلایل محبوبیت آن در بین طرفداران موسیقی سنتی است. علی ‌رغم صدا و نوای خالص آن در اجرا های زنده کمتر به کار می‌ رود که به دلیل حجم پایین صدای آن است.

ظرافت و دلکشی موسیقی سه‌ تار به دلیل آن است که نوازنده تنها با ناخن دست طنینی دلکش را خلق می‌کند که بر دل شنونده نیز رسوخ می ‌کند. سازندگان سه‌ تار برای هنر جویانی که قادر به استفاده از ناخن نیستند، مضراب‌ هایی از جنس فلز یا شاخ ساخته ‌اند تا بتوانند با آن موسیقی را تولید کنند.

هنرمندان برای نواختن باید آن را به صورت نشسته روی پا قرار دهند تا قسمت کاسه به سمت راست فرد باشد و دسته نیز در جهت چپ قرار گیرد.

همانطور که گفته شد سه ‌تار با موسیقی ظریف و غمگین که می ‌نوازد در گروه ساز های ذهی و مضرابی قرار دارد. با ما همراه باشید تا بهتر این ساز خوش صدا و دلنواز را بشناسید.

قدمت سه ‌تار در موسیقی ایران

بسیاری عقیده دارند با توجه به مشابهت ظاهری بالای تار و سه ‌تار با تنبور، در ساخت آن ‌ها از تنبور الهام گرفته‌ شده است. شواهد تاریخی نیز بر قدمت بالای آن در بین گذشتگان خبر می ‌دهد. از جمله آن‌ ها می ‌توان به آثار به ‌جای مانده از شهر شوش اشاره کرد که خبر از رواج این ساز حتی قبل از دو هزار سال پیش از میلاد می دهد.

در دوران قاجار نیز شنیدن نوای طنین ‌انداز سه تار محبوبیت بالایی داشت به طوری که گفته می ‌شد ناصر الدین‌ شاه از این ساز نمونه ‌ای را داشتند. فراگیر بودن موسیقی مبتنی بر سه ‌تار در بین اقوام مختلف ایران زمین سبب شده که در بین میراث ملی و سازی شهری نیز قرار گیرد که نشان دهنده تاثیر آن بر آثار فرهنگی است.

سه تار در موسیقی جهان

در مناطق مرکزی آسیا و خاورمیانه نه تنها نوای سه تار بلکه سایر ساز های مشابه آن همچون دو تار، تنبور و چگور طرفداران بسیاری دارند.

اگر چه سه تار از نظر شکل و شمایل مشابه ساز تنبور است اما تفاوت هایی نیز دارند از جمله آن که قسمت کاسه تنبور بزرگتر ساخته می ‌شود.

صوفیان این ساز خوش صدا را به علت لطافت و ظرافت موسیقی ‌اش بسیار دوست دارند و در بین آنان بسیار متداول است.

از آن جهت این ساز را از اصلی ترین سازهای اصیل ایرانی می دانند که سه تار با شکل و شمایل کنونی فقط مختص کشور ما است. اگر چه تکامل و پیشرفت زیادی که در شکل و صدا دهی آن از گذشته تا الان رخ داده است باعث کیفیت بیشتر و محبوبیت روز افزون آن شده است.

چرا به سه تار ساز شهری می گویند؟

شنیدن موسیقی صرف نظر از اینکه سنتی باشد یا مدرن از تفریحات پر طرفدار در بین مردمان است. البته که موسیقی سنتی ایران زمین با داشتن ساز های متنوع در جهان منحصر به فرد است.

عده ای سه تار را سازی شهری می خوانند، از آن جهت که این ساز ملی فقط اختصاص به یک قوم یا منطقه خاص نداشته و نوای دل انگیز آن با تار و پود تمامی مردم ایران زمین گره خورده است.

 با توجه به اینکه خلقیات و روحیات نوازنده ارتباط مستقیمی با طنین با آوای سه تار دارد توصیه می شود که نوازندگان درون گرا آن را بنوازند که شور و نشاط بیشتری را به آن می بخشد.

اجزا مختلف سه تار

زمانی می توانید بگویید یک ساز یا ابزار موسیقی را خوب می شناسید که قدمت، صدا دهی و قسمت های مختلف آن را بشناسید.

● کاسه طنینی: این قسمت ساز به صورت کاسه ‌ای گلابی شکل از چوب ساخته می شود که هنرمندان برای جلوه بیشتر و زیبایی آن نقوشی را با صدف و یا استخوان بر آن ترسیم می کنند. اگرچه ممکن است شما نیز در نگاه اول متوجه مشابهت ظاهری آن با کاسه عود و تنبور شوید ولی هر دو نه تنها از نظر اندازه متفاوت هستند بلکه جنس آن در سه تار اغلب از چوب توت است. کاسه را در واقع جعبه صوتی می ‌نامند.

● صفحه رو: سازندگان سه تار سوراخ ‌های کوچکی بر سطح صفحه رو آن درست می‌ کنند تا آوا های تولید شده به سهولت از کاسه طنینی خارج شوند، این قسمت نیز از جنس چوب است. اگر دوست دارید موسیقی سه‌ تار شما کیفیت مطلوبی داشته باشد و خوش ‌نوا باشد حتما به صفحه آن توجه داشته باشید که مبادا دچار آسیب باشد.

● خرک: از دیگر قسمت‌ های این ساز، خرک با طول ۴ سانتی ‌متر و ارتفاع ۷ میلی ‌متر است که می توانید آن را روی صفحه ‌ببینید. شیار های ایجاد شده بر روی خرک به این منظور ایجاد می ‌شوند که بتوان با کمک آن ‌ها سیم ‌ها را پس از عبور از یکدیگر جدا نگه داشت.

● دسته: در سه تار، دسته قسمت متصل کننده کاسه ساز به سر پنجه است که از چوب برای ساخت آن استفاده می ‌شود. این لوله توپر اگرچه از کاسه باریکتر ساخته می‌ شود اما اغلب ضخامت 5/2 سانتی ‌متری و طولی ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌ متری دارد.

اگر با دقت به این بخش از سه تار نگاه کنید می ‌توانید نیم دایره که در پشت آن هست را ببینید در حالی که قسمت روی آن به صورت مسطح ساخته می شود‌.

● پرده: در سه تار ۲۶ پرده وجود دارد که معمولا برای ساخت آن‌ ها از روده حیوانات و یا ابریشم استفاده می‌ شود. در نگاهی اجمالی به این ساز می‌ توانید آن ‌ها را به صورت سه لایه و چهار لایه در عرض دسته ببینید.

تقسیم بندی فواصل موسیقیایی توسط پرده ها صورت می ‌گیرد. از دیگر وظایف آن ‌ها می ‌توان به نقش پرده‌ ای که قبل از شیطانک نصب می ‌شود اشاره کرد در صورتی که فاصله‌ ای مناسب رعایت شود، صدا از کیفیت مطلوبی برخوردار خواهد بود.

امروزه به کارگیری پرده‌ های ساخته شده از نایلون در سه تار رایج شده است از مزیت‌ های آن ‌ها می‌ توان به سهولت حرکت دست نوازنده بر دسته اشاره کرد. علاوه بر آن که رنگ صوت نیز حفظ می ‌شود و هنرمند بهتر می‌تواند تکنیک ویبره را با دست چپ خود اجرا کند.

● شیطانک: شیطانک که برای هدایت و جدا کردن سیم‌ ها در سه تار به کار می ‌رود از استخوان و یا پلاستیک ساخته می ‌شود. این قسمت از سه ‌تار را در بین قسمت‌ اصلی دسته و پنجه ساز می ‌توانید ببینید.

● سرپنجه: سازندگان سه تار، گوشی ‌های آن را در سرپنجه به صورت دو به دو می‌‌ گذارند. این بخش را در قسمت ابتدائی طول دسته می ‌توانید ببینید.

بسته به سلیقه فردی که ساز را می‌ سازد می ‌توانید اشکال متفاوت سرپنجه را ببینید. برخی ترجیح می ‌دهند با تو خالی کردن سرپنجه، سیم‌ های مشابه را به سیم ‌های تار متصل کنند. البته انواع دیگری از این ساز نیز در بازار موجود هستند که در طول دسته، سرپنجه قرار گرفته است تا بتوان راحتر سیم ‌ها را به دور گوشی‌ ها متصل کرد.

● سیم‌ گیر: این قسمت دارای شیاری است برای قرار گرفتن گره سیم ‌ها که در بخش انتها کاسه تعبیه می ‌شود. سیم ‌گیر های ساز سه‌ تار اغلب چوبی هستند و یا از استخوان ساخته می ‌شوند.

همان طور که از اسم این قطعه مشخص است حفظ و نگهداری سیم ‌ها به عهده آن است اگرچه در گذشت زمان این بخش نیز دچار تغییراتی شد به طوری که امروزه استفاده از ساز هایی که سیم‌ گیر های چوبی دارند متداول است.

● تعداد و جنس سیم‌ ها: شاید شما نیز با شنیدن اسم سه ‌تار تصور می ‌کردید این ساز سه سیم دارد. باید بگوییم که اشتباه می ‌کردید، در این ساز می‌ توانید ۴ سیم فلزی با جنس های مختلف و ضخامت متفاوت ببینید.

سیم اول: به آن سیم سفید نیز می ‌گویند که از فولاد ساخته می ‌شود.

سیم دوم: به سیم زرد نیز شناخته می ‌شود و از جنس برنز است.

سیم سوم: این سیم، مشتاق و یا زنگ نیز شناخته می ‌شود که از نظر جنس و اندازه مشابهت بالایی با سیم یکم دارد.

سیم چهارم: ضخامت این سیم نسبت به بقیه بیشتر است و به رنگ زرد دیده می‌ شود.

موسیقی‌ های برخاسته از این ساز به دلیل ارتعاشی است که در تماس ناخن با سیم‌ ها شنیده می ‌شود.

● گوشی: این قطعه در کوک کردن ساز نقش زیادی دارد که نوازنده می‌ تواند با پیچاندن آن‌ ها، نوای مد نظر را بنوازد.

سیم مشتاق در سه تار کدام است؟

سیم بم اصطلاحی است برای مجموعه سیم سوم و چهارم در ساز سه ‌تار که به دلیل فاصله اندکی که مابین آن‌ هاست گفته می‌ شود. اضافه شدن سیم چهارم به این ساز به تلاش افرادی مانند ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی‌ الدین ارموی و ابوالحسن صبا است.

سیم مشتاق نام دیگر سیم سوم سه تار است که از اسم درویش مشتاق علیشاه گرفته شده است که توسط ایشان به این ساز اضافه شد.

اگرچه سیم مشتاقی از نظر زمانی سیم آخر و چهار است که به سه تار اضافه شده است ولی از نظر محل قرار گیری به این صورت که آن را اگر از پایین به بالا بشمارید، سیم سوم است.