برای نواختن ساز سه تار و هم‌چنین تمرین کردن، باید ابتدا سازتان را کوک کنید. کوک سه تار و البته سایر سازها بسیار مهم است، زیرا نواختن و تمرین کردن با ساز ناکوک نه تنها باعث پیشرفت شما نخواهد شد، بلکه باعث می‌شود حساسیت گوش شما که از اصلی‌ترین ارکان نوازندگی صحیح است نیز از بین برود. در این مقاله روش‌های کوک کردن سه تار، مبنا و روش‌های رایج بین نوازندگان سه تار را به طور کامل بررسی خواهیم کرد.
کوک سه تار
کوک ساز سه تار، در واقع چهار سیم دارد، و دو سیم اول و دوم هر کدام به طور جداگانه، و سیم سوم و چهارم مشترکا و یکسان انجام می‌شوند.
برای اغلب سازهای ایرانی، هم‌چون تار و سه تار، مبنای کوک یکتا و مشخصی وجود ندارد، بلکه نوازندگان و موسیقی‌دانان برحسب سلیقه‌ی شخصی خود و نیاز قطعه‌ی موردنظر، ساز را با تغییرات مختصری کوک می‌کنند. طبیعتا این روش کوک کردن، برای هنرجویان تازه کار و مبتدی کمی پیچیده و گیج‌کننده به نظر می‌رسد، اما با کمی تمرین و صبر، متوجه می‌شوند که این نوع نیز باعث تنوع در صدادهی و رنگ آمیزی صوتی سازها نیز می‌شود.
پرده‌شناسی و کوک‌های سه‌تار
پرده
سه‌تار از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است. از سرپنجه و گوشی‌ها و شیطانک تا دسته و پرده. رشته‌های تابیده‌شده‌ای از جنس روده که دورِ دستهٔ ساز بسته می‌شوند را پرده می‌نامیم. این پرده‌ها درواقع محل انگشت‌گذاری نوازنده را برای فاصله‌های مختلف مشخص می‌کنند. البته برای ساخت پرده علاوه بر رودهٔ تابیده‌شده از نخ‌های نایلونی و نخ ماهیگیری نیز استفاده می‌شود.
پرده‌ها در دو حالت «سه‌لا» و «چهارلا» بسته می‌شوند که گوناگونی این ضخامت‌ها راهنمای چشم نوازنده است. دوازده پرده از پرده‌های سه‌تار چهارلا بسته می‌شوند و آن‌ها را پرده‌های اصلی یا «شاه‌پرده» می‌گویند. سیزده پردهٔ دیگر را سه‌لا می‌بندند و آن‌ها را «میان‌پرده» می‌نامند.
جدول زیر به معرفی پرده‌های سه‌تار می‌پردازد:
کوک
کوک‌کردن یعنی تنظیم و میزان کردن صدای سیم‌های ساز و هماهنگ‌کردن آن‌ها به طوری‌که ساز آمادهٔ نواختن و صدادهی مطلوب شود. هنگام کوک کردن بهتر است سیم را با مضراب چپ به صدا درآورید تا با ایجاد صدای شفاف و بدون واخوان کوکِ دقیق‌تری ایجاد شود. کوک سیم سفید سه‌تار همیشه «دو» است و سیم زرد می‌تواند به فاصلهٔ چهارم درست یا پنجم درست پایین‌تر از سیم سفید، یعنی «سل» یا «فا» کوک شود. سیم‌های واخوان و بم، با توجه به نت‌های شاهد و ایست در دستگاه‌ها و آوازها و نیز بر اساس ذوق و ابتکار نوازنده‌ها، کوک‌های مختلفی می‌توانند داشته‌باشند. مثلاً استاد احمد عبادی از بزرگ‌ترین نوازندگان سه تار نزدیک به ۶۰ نوع کوک مختلف برای نوازندگی سه‌تار در دستگاه‌ها و آوازهای گوناگون ابداع و منتشر کرده است.
کوک‌های اصلی
سه کوک اصلی و متداول سه‌تار که همهٔ دستگاه‌ها و آوازها را می‌توان با آن‌ها نواخت، به‌ترتیبِ اهمیت، عبارت‌اند از:
- دو – سُل – دو – دو
- دو – فا – دو – دو
- دو – سُل – رِ – رِ
مراحل انجام کوک سه تار
مرحله اول
مرسوم است که سیم اول سه تار اغلب اوقات روی نت Do کوک شود، با این حال اساتید زیادی با تغییر این کوک، سیم اول را بر نت‌های مختلفی مثل La یا Si نیز کوک کرده و می کنند. در این بین فقط سلیقه‌ی شخصی نوازنده و فیزیک صوتی صدای او تعیین کننده خواهد بود. با در نظر گرفتن این موضوع در ادامه کوک سه تار را بررسی خواهیم کرد.
همان طور که در بالا اشاره شد، سیم اول را به نام سیم Do می‌شناسند، با اینحال برای سازهایی مثل سه تار می‌توانیم کمی این سیم را شل‌تر کنیم و روی نت‌هایی مثل Si و یا Si بمل و یا حتی La نیز کوک کنیم. در این مقاله کوک پیشنهادی ما برای سیم اول، نت Si است. دلیل این پیشنهاد به جز موضوع سلیقه، این است که با توجه به مسلط نبودن هنرجویان به نحوه ی کوک و ضخامت سیم های سه تار، کوک کردن سیم اول روی نت دو یا نت‌های بالاتر ممکن است باعث پاره شدن سیم بشود و کوک روی نت سی می‌تواند تا حدی از این اتفاق جلوگیری کند.
مرحله دوم
بعد از کوک کردن سیم اول بر روی نت Si، تیونر را روشن کرده و بر روی سیم اول مضراب می‌زنیم. علامت‌های نشان‌دهنده‌ی روی تیونر نشان‌دهنده نت‌های موسیقی هستند. در ابتدا ممکن است این حروف برای‌تان ناآشنا باشد در جدول زیر حروف دستگاه تیونر و نت معادل آن را برای شناخت بهتر قرار خوهیم داد.
همان طور که اشاره شد سیم اول را بر روی نت Si کوک می‌نماییم. یعنی پس از نواختن مضراب بر روی سیم اول سه تار، طبق جدول فوق دستگاه مترونوم باید نت B را نشان دهد. در صورت چرخاندن بیش از حد گوشی ساز با سفت شدن بیش از حد آن، امکان پاره شدن آن بسیار است. توصیه می‌شود با وجود آشنایی نداشتن به نحوه کوک در ابتدا، پس از هر بار چرخاندن گوشی به آرامی به سیم نواخته و با دستگاه نت مورد نظر را چک نمایید تا به نت مورد نظر برسید. همان طور که گفته شد سیم‌های سه تار معمولا بالا رفتن کوک را تا حدود نت های Do , Re تحمل می‌نمایند و سپس پاره خواهند شد.
مرحله سوم
پس از کوک کردن سیم اول، نوبت به سیم دوم می‌رسد. سیم دوم نیز به نام سیم سل Sol شناخته می‌شود که به دلیل اینکه سیم اول نیم‌پرده پایین‌تر از نت دو یعنی بر روی نت سی کوک گشته است، سیم دوم را نیز به جای سل نیم‌پرده پایین‌تر می‌آوریم. بدین ترتیب سیم دوم با توجه به علامت‌های مترونوم و بر طبق جدول بالا بر روی F (دیز) کوک می‌گردد.
در دروس اولیه و مراحل ابتدایی نوازندگی دو سیم سوم و چهارم را که به سیم‌های بم نیز معروف هستند یکسان و مانند سیم اول کوک می‌نماییم. یعنی طبق توضیحات فوق در صورتی که سیم اول بر روی نت سی و حرف B بر روی مترونوم کوک گردیده است دو سیم سوم و چهارم را نیز طبق سیم اول بر روی همان نت سی و با ترتیب توضیح داده شده کوک می‌نماییم.
نکات قابل توجه برای کوک کردن سه تار
- وظیفه‌ی تنظیم ساز به عهده گوشی‌های سه تار است. برای کوک کردن هر سیم، آن سیم را دنبال کنید تا به گوشی مخصوص همان سیم برسید. چرخاندن گوشی اشتباه در خیلی از موارد باعث پاره شدن سیم می‌شود.
- توجه کنید که با پیچاندن گوشی سه تار به سمت راست، سیم سفت‌تر می‌شود و کوک هم بیشتر می‌شود. بنابراین برای کم کردن آن و داشتن نت‌های پایین‌تر گوشی را به سمت چپ می‌چرخانیم.
- گوشی‌ها را به طور ناگهانی نپیچانید. اگر گوشی توانایی نگهداشتن کوک را نداشته باشد، اصطلاحا گفته می‌شود که ساز کوک خالی می‌کند. برای حل کردن این مسئله، سیم را خیلی آرام شل کرده و بدون این که سیم را جدا کنیم، گوشی را تا نصف از حفره خارج کرده و دوباره با کمی فشار سر جای خود قرار می‌دهیم و محکم می‌کنیم. سپس ساز را کوک می‌کنیم. اگر باز هم همین مشکل پیش آمد، باید ساز را برای تعمیر پیش یک تعمیرکار ببرید.
- برای کوک بهتر، گوشی‌ها را با صبر و دقت زیاد در شعاع کوچکی بچرخانید، بعد از هربار چرخاندن، حدود دو ثانیه صبر کنید تا سیم ثابت شود، و سپس با مضراب زدن کوک سیم را چک کنید.
حال که این نکته‌ی آموزشی درباره سه‌تار را یاد گرفتیم، پیشنهاد می‌شود اولین جلسه‌ی رایگان مجموعه سه‌تار را تماشا کنید، تمرینات استاد را دقیق و با حوصله و دقت انجام دهید، از تجربه‌ی یادگیری سه‌تار لذت ببرید و خیلی زود به یک نوازنده‌ی مسلط تبدیل شوید.