موسیقی ایرانی سرشار از سازهای متنوعی است که هر کدام نقش منحصربه‌فردی در اجراها و ترکیب‌های صوتی دارند. کمانچه و قیچک از جمله سازهای زهی آرشه‌ای ایرانی هستند که با وجود شباهت‌های ظاهری، از نظر ویژگی‌های صوتی، ساختاری و تکنیکی تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند. این تفاوت‌ها باعث شده که هر یک، جایگاه و کاربرد خاص خود را در موسیقی ایرانی داشته باشد.
شناخت دقیق تفاوت‌های این دو ساز به نوازندگان و هنرجویان در انتخاب ساز مناسب کمک می‌کند و شنوندگان را در درک بهتر تفاوت نغمه و صدای آن‌ها یاری می‌دهد.
در این مقاله، تفاوت‌های اساسی کمانچه و قیچک را از نظر ساختار، صدا، تکنیک نوازندگی و کاربرد موسیقایی بررسی خواهیم کرد تا درک روشن‌تری از این دو ساز زهی آرشه‌ای ایرانی به دست آوریم.
معرفی کلی و تاریخچه‌ی کمانچه و قیچک
کمانچه
کمانچه، یک ساز سنتی و آشنا در موسیقی ایرانی است که بدنه‌ای کوچک و باریک دارد و ۴ سیم آن با آرشه‌ای بلند نواخته می‌شود. این ساز با صدای ملایم و لطیف خود، جایگاه ویژه‌ای در موسیقی مقامی و سنتی ایرانی دارد. تاریخچه‌ی کمانچه به دوران ساسانیان باز می‌گردد و در طول قرون متمادی تغییرات کمی را در ساختار خود شاهد بوده است. این ساز که هم در تک‌نوازی و هم در گروهنوازی مورد استفاده است، همچنان یکی از سازهای اصلی در ارکسترهای سنتی ایرانی محسوب می‌شود.
قیچک
قیچک، ساز دیگری از خانواده‌ی سازهای زهی آرشه‌ای ایرانی است که بدنه‌ای بزرگتر و شکلی کمی متفاوت نسبت به کمانچه دارد. ریشه‌های این ساز به موسیقی نواحی ایران و مناطق جنوب شرق مانند سیستان و بلوچستان برمی‌گردد. در واقع، مردمان این نواحی بودند که در حدود نیم قرن پیش قیچک را معرفی کردند. با گذشت زمان، این ساز کم‌کم از دایره‌ی موسیقی محلی جنوب شرق ایران فراتر رفت و در نقاط دیگر کشور و حتی افغانستان نیز رواج پیدا کرد. بعدها با تغییراتی که در ساختار این ساز ایجاد شد، قیچک به ارکسترهای رسمی نیز راه یافت.
تفاوت‌های ساختاری و فیزیکی کمانچه و قیچک
کمانچه و قیچک از نظر ساختار، شکل بدنه و جنس اجزا تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند که در این بخش به آن‌ها می‌پردازیم.
- کاسه‌ی طنینی و بدنه‌ی اصلی: کاسه‌ی کمانچه منفرد، کوچک و کروی است در حالی که قیچک مانند تار دارای دو کاسه است. قسمت تحتانی که کوچک‌تر و به شکل نیم‌کره است و قسمت بلایی که بزرگتر است و به شکل چتر روی قسمت پایینی قرار گرفته. قیچک بدنه‌ی بزرگتر و کشیده‌تری نسبت به کمانچه دارد و شکل آن شبیه یک ذوزنقه‌ی انحنادار است.
- دسته‌ی ساز: دسته‌ی کمانچه تقریباً استوانه‌ای و بلند است و انتهای آن به زائده‌ای شبیه تُنگ، ختم می‌شود که به آن صراحی می‌گویند؛ در حالی که دسته‌ی قیچک تقریباً چهارگوش و کوتاه است و تاج آن، صفحه‌ی مستطیل شکلی است که انتهای آن رو به بالا خم شده است. علاوه بر آن دسته‌ی کمانچه جدا ساخته می‌شود و بعداً به ساز اضافه می‌گردد، اما دسته‌ی قیچک به صورت یک تکه با بدنه تراشیده می‌شود.
- پوستِ کاسه‌ی طنینی: در کمانچه، صفحه‌ی رویی کاسه معمولاً از پوست نازک حیواناتی مثل بره ساخته می‌شود تا صدای تیزتری تولید کند؛ در قیچک اما، از پوست‌های ضخیم‌تری مانند پوست گوسفند استفاده می‌شود تا صدای خروجی عمیق‌تر و گرم‌تر گردد.
- تعداد سیم: اگرچه هر دو ساز دارای ۴ سیم هستند، اما تعداد سیم‌های نوع محلی قیچک گاهی به ۱۲ سیم هم می‌رسد.
- پایه (میله‌ی انتهایی ساز): کمانچه دارای یک پایه‌ی بلند و تیز فلزی است که روی زمین قرار می گیرد و به نوازنده اجازه می‌دهد هنگام اجرا، ساز را به راحتی بچرخاند و زاویه‌ی آرشه را تغییر دهد. اما قیچک یا اصلاً این جزء را ندارد یا در برخی نمونه‌ها یک پایه‌ی استوانه‌ای کوتاه دارد که بیشتر برای تعادل ساز طراحی شده است.
تفاوت در نحوه‌ی نواختن و تکنیک‌های اجرایی کمانچه و قیچک
این دو ساز از نظر شیوه‌ی اجرا و تکنیک‌های نوازندگی نیز تفاوت‌هایی دارند که در این بخش به آن‌ها خواهیم پرداخت.
- نحوه‌ی قرارگیری و نواختن ساز: کمانچه اغلب روی زمین و به ندرت روی ران نوازنده قرار می گیرد و موسیقی‌نواز هنگام اجرا می‌تواند ساز را کمی بچرخاند تا کنترل بهتری روی آرشه داشته باشد. اما قیچک معمولاً روی ران نوازنده قرار می گیرد و برخلاف کمانچه، قابلیت چرخشی زیادی ندارد. این موضوع باعث می‌شود که تغییر زاویه‌ی آرشه در قیچک، بیشتر از طریق حرکات مچ و بازوی نوازنده صورت گیرد.
- تکنیک‌های نواختن: این دو ساز از نظر نحوه‌ی نواختن بسیار به هم نزدیک هستند، اما هریک از آن‌ها تکنیک‌های خاص خود را نیز دارند که در دیگری ممکن است کمتر دیده شود یا اصلاً وجود نداشته باشد؛ مثلاً در قیچک نوع محلی، از تکنیکی به نام «فلاژوله» استفاده می‌شود. در این تکنیک نوازنده با لمس سیم‌ها به‌جای فشار دادن آن‌ها بر روی دسته، صداهای ویژه‌ای تولید می‌کند.
تفاوت در صدادهی و نحوه‌ی کوک کمانچه و قیچک
از دیگر تمایزهای بین این دو ساز، تفاوت صدای کمانچه و قیچک و نحوه‌ی کوک آنهاست.
- کوک: سیم‌های کمانچه را با فواصل چهارم یا پنجم درست کوک می‌کنند، در حالی که سیم‌های قیچک با فواصل پنجم پایین‌رونده کوک می‌گردند.
- وسعت صوتی: وسعت صوتی کمانچه حدود سه اکتاو است. قیچک معمولی اما، وسعتی در حدود دو اکتاو دارد.
- صدا: صدای کمانچه تیزتر و شفاف‌تر از قیچک است و قیچک صدای گرم‌تر و عمیق‌تری ایجاد می‌کند.
تفاوت کمانچه و قیچک در سبک‌های مختلف موسیقی
این دو ساز از نظر جایگاه، کاربرد و گستردگی در سبک‌های مختلف موسیقی ایرانی نیز با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم:
- موسیقی سنتی ایرانی: کمانچه و قیچک هر دو در موسیقی کلاسیک ایرانی نواخته می‌شوند، اما نقش و میزان حضور آن‌ها با هم تفاوت دارد. کمانچه از گذشته تاکنون یکی از سازهای اصلی موسیقی سنتی ایرانی بوده است و در ارکسترهای سنتی، گروهنوازی و تک‌نوازی جایگاه تثبیت شده‌ای دارد. در مقابل قیچک هرچند در سال‌های اخیر وارد موسیقی سنتی و ارکسترهای ایرانی شده، اما هنوز به اندازه‌ی کمانچه جایگاه مستحکمی در این سبک پیدا نکرده است.
- موسیقی محلی: در موسیقی محلی، کمانچه در نواحی مختلف ایران از جمله لرستان، کردستان، آذربایجان، فارس و خراسان نواخته می‌شود و ساز مهمی در اکثر موسیقی‌های مقامی ایرانی به حساب می‌آید. در مقابل قیچک بیشتر در موسیقی محلی جنوب شرق ایران مانند سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان استفاده می‌شود و گستره‌ی کاربرد آن در موسیقی نواحی، به اندازه‌ی کمانچه نمی‌باشد.
در نهایت کمانچه و قیچک هر دو از سازهای ارزشمند موسیقی ایرانی هستند که هرکدام ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارند. کمانچه با صدای نافذ خود جایگاهی تثبیت شده در موسیقی سنتی ایران دارد و قیچک نیز با صدای گرم و پُرقدرتش در حال باز کردن جای خود در ارکسترها و میان نوازندگان و موسیقی‌دانان ایرانی است. انتخاب بین این دو ساز، بستگی به سلیقه‌ی موسیقایی و هدف شما از نوازندگی دارد.
اگر با خواندن این مقاله در نهایت تصمیم گرفتید ساز کمانچه را انتخاب کنید، می توانید با دوره‌های آموزش آنلاین کمانچه در سایت خنیاگر، یادگیری این ساز را به صورت حرفه‌ای و اصولی آغاز کنید.