سه‌تار یکی از سازهای پر طرف‌دار موسیقی ایرانی‌ست که به صدای گرم و دل‌نشین‌اَش شهره است. سازی که با تن نوازنده ارتباطی تنگاتنگ دارد و نواختن‌اَش با ناخُن باعث شده شور و حال مضاعفی به نوازنده و شنونده بدهد. هر ایرانی در طول زندگی خود ممکن است یک بار به این که آموزش سه تار ببیند فکر کند. در این مطلب انواع آموزش سه تار مبتدی را شرح داده‌ایم. پیش‌تر مطلبی درباره سوالات متداول مجموعه آموزش سه تار خنیاگر تهیه کرده‌ایم که پیشنهاد می‌دهیم این مطلب را نیز مطالعه کنید.
سه‌تار اگرچه با عنوان ساز شهری شناخته شده (مناسب برای اجرای موسیقی دستگاهی) اما راه خود را به اجرای موسیقی نواحی نیز باز کرده است. مثلاً در ایل قشقایی سه‌تار یکی از سازهای اصلی محافل غم و شادی‌ست. از نظر هم‌نوازی نیز با آواز بسیار خوشایند است.
شیوه‌های یادگیری سه‌تار
در حال حاضر دو شیوه در آموزش سه تار مبتدی مرسوم است.
شیوه‌ای که بر اساس کتاب‌های آموزشی‌ست یعنی آموزش با نُت از روی کتاب‌های موجود و شیوهٔ شنیداری یا سینه‌به‌سینه که توسط هنرآموز بدون ارائهٔ کتاب یا نت انجام می‌شود.
کتاب‌های آموزشی
برخی ساز مادر موسیقی ایرانی را تار می‌دانند و در طول سالیان کتاب‌های آموزشی فراوانی برای آموزش تار تألیف شده اما به دلیل شباهت سه‌تار به تار، تا مدت‌ها اگر کسی قصد یادگیری سه‌تار را داشت الزاماً بایستی همان کتاب‌های آموزش تار را با تغییراتی برای آموزش سه تار مبتدی استفاده می‌کرد.
اما در حال حاضر کتاب‌های فراوانی مختص آموزش سه‌تار تألیف و منتشر شده که در ادامه به معرفی بعضی از آن خواهیم پرداخت.
- دستور مقدماتی تار و سه‌تار – شیوهٔ هنرستان
این کتاب بیش از ۷۰ سال قبل توسط روح‌الله خالقی، موسی معروفی و نصرالله زرین‌پنجه، در سال ۱۳۳۰ برای سال اول هنرستان موسیقی ملی، تنظیم و به چاپ رسید که هم‌چنان از معتبرترین کتاب‌های آموزش سه‌تار است.
این کتاب در سال‌های بعد توسط دیگر اساتید هنرستان موسیقی مثل استاد هوشنگ ظریف و استاد حسین علیزاده بازبینی و منتشر شد.
در حال حاضر این کتاب در ۴ جلد از مقدمات آموزش تار و سه‌تار تا اجرای ردیف متوسطهٔ موسیقی ایرانی مورد استفادهٔ مدرسین تار و سه‌تار است.
در جلد ۱ و جلد ۲ تمام تکنیک‌های مورد نیاز هنرجوی سه‌تار آموزش داده می‌شود و در جلد ۳ هنرجو با ردیف مقدماتی و در جلد ۴ با ردیف متوسطه آشنا می‌شود.
از مزایای این کتاب می‌توان به یادگیری تئوری موسیقی غربی در کنار مباحث موسیقی دستگاهی اشاره کرد.
- آموزش سه‌تار – جلال ذوالفنون
این کتاب آموزشی را که در ۴ جلد مجزا منتشر شده می‌توان چکیده‌ای از تجربیات یکی از بزرگ‌ترین نوازندگان سه‌تار دانست.
برخی از اساتید و منتقدین موسیقی این کتاب را بهترین برای آموزش سه‌تار می‌دانند.
تشریح گام‌به‌گام تکنیک‌ها و آشنایی هنرجو با نام‌های گوشه‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی از همان ابتدا و سادگی نگارش کتاب همگی باعث شده‌اند تا با کتابی بسیار خوب در آموزش سه‌تار مواجه باشیم.
- دستور سه‌تار – حسین علیزاده
این کتاب در دو جلد توسط استاد مسلم موسیقی ایرانی، حسین علیزاده، تألیف شده است.
جلد اول کتاب با نام دستور سه‌تار – دوره‌ٔ ابتدایی، که هم‌چنین به کتاب قرمز علیزاده نیز مشهور است، همان‌طور که از نامش پیداست، مناسب هنرجویی‌ست که تازه قدم در راه یادگیری سه‌تار نهاده است.
از نظر محتوایی می‌توان این کتاب را کتابی سنگین از نظر تکنیک و آموزش مباحثی چون ریتم و ضرب دانست.
البته آموزش این کتاب نیز باید توسط معلم باتجربه انجام شود تا تمام محتوای آموزشی کتاب به خوبی به هنرجو منتقل شود.
کتابی سرشار از تکنیک و نوآوری که تمریناتی بسیار جذاب و گاه سخت دارد.
جلد دوم که با نام دستور متوسطهٔ سه‌تار منتشر شده وارد دستگاه‌های موسیقی ایرانی شده و تکنیک‌ها و مباحث جدید در میان گوشه‌ها و قطعات ضربی و آوازی، آموزش داده شده است.
انجام تمرینات این کتاب، هنرجو را کاملاً آمادهٔ ردیف‌نوازیِ پیشرفته می‌کند.
- بیایید تار و سه‌تار بنوازیم – کیوان ساکت
کیوان ساکت که از نوازندگان به نام تار و سه‌تار است، دفاتری را تحت عنوان بیایید تار و سه‌تار بنوازیم منتشر کرده است که به گفتهٔ خودش سعی در پوشش کاستی‌های دیگر کتاب‌های آموزشی داشته‌است.
هر جلد از این کتاب‌ها به یک دستگاه یا آواز اختصاص دارد.
برای مثال در کتاب بیایید تار و سه‌تار بنوازیم – دفتر اول، تکنیک‌ها و مباحث ابتدایی آموزش داده می‌شود.
کتاب دوم که با نام دفتر دوم – ردیف دشتی منتشر شده، آموزش تکنیک ها در خلال قطعات و گوشه‌های آواز دشتی انجام می‌شود.
تا به حال بیش از ۹ دفتر از این کتاب‌ها منتشر شده و از زمان انتشار تبدیل به یکی از کتاب‌های اصلی آموزش تار و سه‌تار شده است.
نکتهٔ آخر
در بحث آموزش و به‌طور خاص کتاب‌های آموزش موسیقی، نکته‌ای که بسیار حائز اهمیت است به‌روزرسانی محتوا و تصحیح اشکالات احتمالی‌ست.
اگر کتابی آموزشی به قدری فراگیر می‌شود که توسط اکثر هنرآموزان تدریس می‌شود و اثر مستقیم بر آیندهٔ هنرجویان مبتدی دارد لازم است با بررسی توانایی تکنیکی و فهم موسیقایی هنرجویانی که با این کتاب‌ها پرورش یافته‌اند اصلاحات لازم صورت گیرد تا در حد ممکن کتابی خالی از اشکال در اختیار هنرآموز و هنرجو قرار گیرد.