کتاب آموزش سه‌تار در ایران قدمتی نزدیک به ۱۰۰ سال دارد. سه‌تار یکی از سازهای پر طرف‌دار موسیقی ایرانی‌ست و اغراق نیست اگر بگوییم اکثر ایرانیان در طول زندگی خود به این که آموزش سه‌تار ببینند فکر می‌کنند. همین موضوع باعث شده تا کتاب آموزش سه‌تار در کتاب‌خانهٔ بسیاری از خانه‌ها دیده می‌شود. در این مطلب انواع کتاب آموزش سه‌تار را بررسی می‌کنیم و ویژگی‌های هرکدام را شرح می‌دهیم. پس از آشنایی با سه‌تار، شناخت کتاب‌های آموزشی سه‌تار دید بهتری به هنرجو در ابتدای مسیر آموزش می‌دهد.
دستور مقدماتی تار و سه‌تار – شیوهٔ هنرستان
این کتاب بیش از ۷۰ سال قبل توسط روح‌الله خالقی، موسی معروفی و نصرالله زرین‌پنجه، در سال ۱۳۳۰ برای سال اول هنرستان موسیقی ملی، تنظیم و به چاپ رسید که هم‌چنان از معتبرترین کتاب‌های آموزش سه‌تار است. این کتاب در سال‌های بعد توسط دیگر اساتید هنرستان موسیقی مثل استاد هوشنگ ظریف و استاد حسین علیزاده بازبینی و منتشر شده است.
در حال حاضر این کتاب در چهار جلد از مقدمات آموزش تار و سه‌تار تا اجرای ردیف متوسطهٔ موسیقی ایرانی مورد استفادهٔ مدرسین تار و سه‌تار است. در جلد یک و جلد دو تمام تکنیکهای مورد نیاز هنرجوی سه‌تار آموزش داده می‌شود و در جلد سه هنرجو با ردیف مقدماتی و در جلد چهار با ردیف متوسطه آشنا می‌شود. از مزایای این کتاب می‌توان به یادگیری تئوری موسیقی غربی در کنار مباحث موسیقی دستگاهی اشاره کرد.
آموزش سه‌تار – جلال ذوالفنون
کتاب آموزش سه‌تار تألیف استاد جلال ذوالفنون به طور کامل و مجزا برای آموزش سه‌تار تهیه شده است. این کتاب در چهار جلد مجزا منتشر شده می‌توان چکیده‌ای از تجربیات یکی از بزرگ‌ترین اساتید سه‌تار دانست. برخی از اساتید و منتقدین موسیقی این کتاب را بهترین کتاب آموزش سه‌تار می‌دانند.
تشریح گام‌به‌گام تکنیک‌ها و آشنایی هنرجو با نام‌های گوشه‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی از همان ابتدا و سادگی نگارش کتاب همگی باعث شده‌اند تا با کتابی بسیار خوب در آموزش سه‌تار مواجه باشیم.
دستور سه‌تار – حسین علیزاده
این کتاب در دو جلد توسط استاد مسلم موسیقی ایرانی، حسین علیزاده، تألیف شده است.
جلد اول کتاب با نام دستور سه‌تار – دورهٔ ابتدایی، که هم‌چنین به «کتاب قرمز علیزاده» نیز مشهور است، همان‌طور که از نامش پیداست، مناسب هنرجویی‌ست که تازه قدم در راه یادگیری سه‌تار نهاده است. از نظر محتوایی می‌توان این کتاب را کتابی سنگین از نظر تکنیکهای سه‌تار و آموزش مباحثی چون ریتم و ضرب دانست. از این رو آموزش این کتاب نیز باید توسط معلمی باتجربه انجام شود تا تمام محتوای آموزشی کتاب به خوبی به هنرجو منتقل شود. کتابی سرشار از تکنیک و نوآوری که تمریناتی بسیار جذاب و گاه سخت دارد.
جلد دوم که با نام دستور متوسطهٔ سه‌تار منتشر شده وارد دستگاه‌های موسیقی ایرانی شده و تکنیک‌ها و مباحث جدید در میان گوشه‌ها و قطعات ضربی و آوازی، آموزش داده شده است. انجام تمرینات این کتاب، هنرجو را کاملاً آمادهٔ ردیف‌نوازیِ پیشرفته می‌کند.
بیایید تار و سه‌تار بنوازیم – کیوان ساکت
کیوان ساکت که از نوازندگان و اساتید سه‌تار است، دفاتری را تحت عنوان بیایید تار و سه‌تار بنوازیم منتشر کرده است که به گفتهٔ خودش سعی در پوشش کاستی‌های دیگر کتاب‌های آموزشی داشته‌است. هر جلد از این کتاب‌ها به یک دستگاه یا آواز اختصاص دارد. برای مثال در کتاب بیایید تار و سه‌تار بنوازیم – «دفتر اول»، تکنیک‌ها و مباحث ابتدایی آموزش داده می‌شود. کتاب دوم که با نام «دفتر دوم – ردیف دشتی» منتشر شده، آموزش تکنیک ها در خلال قطعات و گوشه‌های آواز دشتی انجام می‌شود. تا به حال بیش از نُه دفتر از این کتاب‌ها منتشر شده و از زمان انتشار تبدیل به یکی از کتاب‌های اصلی آموزش تار و سه‌تار شده است.
کتاب تار و سه‌تار – عیسا غفاری
عیسا غفاری را می‌توان جوان‌ترین مؤلف کتاب آموزش سه‌تار در ایران دانست. غفاری که متولد ۱۳۶۱ است اولین جلد از کتاب آموزشی خود را در ۳۰ سالگی منتشر کرد. به گفتهٔ خودش انگیزهٔ نوشتن کتابی در آموزش تار و سه‌تار را برطرف ساختن نیازها و مسائل هنرجویان مبتدی بوده است. نیازی که در کتاب‌های آموزشی ابتدایی تار و سه‌تار به طور کامل برطرف نمی‌شد.
کتاب تار و سه‌تار در حال حاضر در سه جلد با عناوین زیر منتشر شده است:
- کتاب اول/ دورهٔ ابتدایی/ میزان‌های ساده
- کتاب دوم/ دورهٔ ابتدایی/ میزان‌های ترکیبی
- کتاب سوم/ دورهٔ متوسطه/ میزان‌های لنگ و تکنیکهای تکمیلی
نکتهٔ آخر
در بحث آموزش و به‌طور خاص کتاب‌های آموزش موسیقی، نکته‌ای که بسیار حائز اهمیت است به‌روزرسانی محتوا و تصحیح اشکالات احتمالی‌ست.
اگر کتابی آموزشی به قدری فراگیر می‌شود که توسط اکثر هنرآموزان تدریس می‌شود و اثر مستقیم بر آیندهٔ هنرجویان مبتدی دارد لازم است با بررسی توانایی تکنیکی و فهم موسیقایی هنرجویانی که با این کتاب‌ها پرورش یافته‌اند اصلاحات لازم صورت گیرد تا در حد ممکن کتابی خالی از اشکال در اختیار هنرآموز و هنرجو قرار گیرد.
این کتاب‌ها معمولاً مباحثی مثل نت‌خوانی، تمرین‌های دست راست و چپ، آموزش قطعات ساده، و آشنایی با دستگاه‌های موسیقی ایرانی را پوشش می‌دهند.
کتاب می‌تواند مسیر یادگیری را منظم و اصولی کند، اما همراهی آن با تمرین مستمر نتیجهٔ بهتری خواهد داشت.
بله، کتاب‌های مختلفی برای سطح مبتدی، متوسط و پیشرفته وجود دارد که متناسب با نیاز هنرجو قابل استفاده است.