سه‌تار یکی از دلنشین‌ترین سازهای موسیقی ایرانی است که صدای ظریف و عمیق آن، ارتباطی خاص با دل و جان برقرار می‌کند. اما این صدای زیبا، بدون کوک صحیح به‌خوبی شنیده نمی‌شود. کوک کردن سه‌تار نه‌تنها برای نوازندگان حرفه‌ای، بلکه برای هنرجویان تازه‌کار نیز مهارتی ضروری است. در این مقاله به آموزش کوک سه‌تار و روش‌ها و نکات مرتبط با آن می‌پردازیم، تا بتوانید در هر شرایطی سازتان را تنظیم کرده و از نواختن آن لذت ببرید.
اگر دوست دارید این مهارت را به‌صورت تصویری و دقیق یاد بگیرید، حتماً ویدیوی آموزشی ویژه‌ای که در ادامه قرار داده‌ایم را تماشا کنید.
اگر می‌خواهید وارد ریزه‌کاری‌های کوک سه‌تار شوید و نکات کاربردی بیشتری یاد بگیرید، با ادامه‌ی مقاله همراه شوید.
آشنایی با اجزای کوک سه‌تار و سیم‌ها
برای کوک سیم‌های سه‌تار، آشنایی با اجرای مربوط به کوک و ویژگی‌های سیم‌ها ضروری است.
اجزای مرتبط با کوک سه‌تار:
- گوشی‌ها: قطعاتی چوبی در انتهای دسته‌ی ساز که با چرخاندن آنها، کشش سیم‌ها تنظیم می‌شود.
- شیطانک: قطعه‌ای از جنس استخوان یا پلاستیک که بین دسته و سرپنجه قرار گرفته و وظیفه‌ی نگهداری و تقسیم‌بندی سیم‌ها را بر عهده دارد.
- خرک: قطعه‌ای چوبی با شیارهایی برای نگه‌داشتن و جداکردن سیم‌ها از یکدیگر که روی صفحه‌ی کاسه قرار می‌گیرد.
- سیم‌ها: عامل اصلی تولید صدا که جنس، ضخامت و کشش آنها در دقت کوک تأثیری مستقیم دارند.
ویژگی‌های سیم‌های سه‌تار:
ساز سه‌تار دارای چهار سیم فلزی با ضخامت‌ها و جنس‌های متفاوت است.
- سیم اول (از پائین): به‌رنگ سفید و از جنس فولاد با قطر حدود ۲۰ تا ۲۲ میکرون
- سیم دوم: به‌رنگ زرد و از جنس برنز با قطر حدود ۲۲ تا ۲۵ میکرون
- سیم سوم: به‌رنگ سفید و از جنس فولاد با قطر حدود ۲۰ تا ۲۲ میکرون
- سیم چهارم: به‌رنگ زرد و از جنس برنز با قطر حدود ۳۵ تا ۴۰ میکرون
ترتیب سیم‌های سه‌تار از پائین به بالا به این صورت است: سیم حاد، سیم زیر، سیم مشتاق و سیم بم
جنس و ضخامت سیم‌ها تأثیر مستقیمی بر کیفیت صدا و پایداری کوک دارند. سیم‌های نازک‌تر (فولادی) صدای روشن‌تری تولید می‌کنند اما ممکن است که زودتر از کوک خارج شوند، در‌حالی‌که سیم‌های ضخیم‌تر (برنزی) صدایی عمیق‌تر و پایدارتر دارند.
مبانی کوک در سه‌تار
کوک کردن در سه‌تار به معنای تنظیم کشش سیم‌ها برای رسیدن به نت‌های درست و مشخص است. این کار نقش بسیار مهمی در زیبایی صدا و کیفیت نوازندگی دارد. کوک صحیح نه‌تنها باعث می‌شود که صدای ساز، خوش‌آهنگ و گوش‌نواز باشد، بلکه به‌تدریج قدرت تشخیص صدا یا همان گوش موسیقایی نوازنده را هم تقویت کرده و لذت اجرا را دوچندان می‌کند.
برای دستیابی به کوک دقیق، نوازندگان حرفه‌ای معمولاً تنها با تکیه بر گوش موسیقای خود سیم‌ها را تنظیم می‌کنند، اما برای بیشتر نوازندگان، به‌ویژه در مراحل یادگیری، استفاده از ابزارهایی مانند دیاپازون و تیونر توصیه می‌شود. امروزه اکثر افراد، اپلیکیشن‌های کوک سه‌تار با موبایل یا تیونرهای سه‌تار آنلاین را ترجیح می‌دهند. این افزارها کمک می‌کنند تا سیم‌ها با دقت بیشتری نسبت به نت‌های استاندارد تنظیم گردد و صدای ساز یکدست‌تر و خوش‌آهنگ‌تر شنیده شود.
در اغلب سازهای ایرانی، مثل تار و سه‌تار، یک الگوی ثابت برای تنظیم کوک وجود ندارد. نوازندگان براساس سلیقه‌ی شخصی و نیاز قطعه، تغییرات مختصری در کوک ایجاد می‌کنند. برای نمونه، استاد احمد عبادی، از بزرگ‌ترین نوازندگان سه‌تار، نزدیک به ۶۰ نوع کوک مختلف برای نوازندگی سه‌تار در دستگاه‌ها و آوازهای گوناگون ابداع و منتشر کرده است. با‌این‌حال، سه کوک اصلی و متداول برای سه‌تار وجود دارد که تقریباً تمامی آوازها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی را می‌توان با آنها نواخت. این کوک‌ها به‌ترتیبِ اهمیت، عبارت‌اند از:
- دو-سُل-دو-دو
- دو-فا-دو-دو
- رِ-لا-رِ-رِ
در ویدئوی آموزشی بالا، کوک کردن سه‌تار با اصلی‌ترین نوع، یعنی (دو سُل دو دو) آموزش داده شده است.
کوک‌های سه‌تار در موسیقی دستگاهی ایرانی
در موسیقی سنتی ایران، سه‌تار بسته به دستگاه یا آواز موردنظر، با کوک‌های متفاوتی تنظیم می‌گردد. این تغییرات در کوک باعث می‌شود صدادهی ساز با فضای هر دستگاه هماهنگ‌تر و دلنشین‌تر باشد. هرچند در بالا به معرفی کوک‌های اصلی سه‌تار پرداختیم، اما در موسیقی ایرانی ده‌ها کوک مختلف وجود دارد که اساتید بزرگ برای اجرای دقیق‌تر نغمات از آنها استفاده می‌کنند. در مقاله‌ای دیگر، به‌طور مفصل به معرفی این کوک‌ها و کاربرد آنها در دستگاه‌های موسیقی ایرانی پرداخته‌ایم.
روش‌های کوک کردن سه‌تار
کوک کردن سه‌تار به روش‌های مختلفی انجام می‌شود و آشنایی با این روش‌ها به نوازنده کمک می‌کند تا ساز خود را همیشه خوش‌صدا و دقیق نگه دارد. پیش از شروع باید بدانید که در اغلب کوک‌های رایج سه‌تار، سیم‌های اول، سوم و چهارم (از پایین) روی یک نت مشترک کوک می‌شوند؛ با این تفاوت که سیم چهارم معمولاً یک اکتاو پایین‌تر از بقیه تنظیم می‌گردد. بسته به سلیقه و سطح نوازنده و اهداف وی، سه روش برای تنظیم کوک‌های سه‌تار وجود دارد:
۱- کوک سه‌تار به روش شنیداری:
در این روش، نوازنده بدون استفاده از ابزار خاص و تنها با کمک گوش خود، کوک را انجام می‌دهد. ابتدا یکی از سیم‌ها با یک نت مشخص کوک می‌شود و بعد بقیه‌ی سیم‌ها با مقایسه‌ی صدای آنها و هماهنگ کردنشان تنظیم می‌گردد. این روش نیازمند تمرین و دقت شنیداری بالایی است.
۲- کوک سه‌تار با تیونر دیجیتال یا اپلیکیشن موبایل:
تیونرها (چه به‌صورت دستگاه‌های فیزیکی و چه به‌صورت اپلیکیشنی و نرم‌افزاری) فرکانس سیم‌ها را دقیق اندازه‌گیری کرده و کمک می‌کنند تا سیم‌ها را راحت‌تر و دقیق‌تر روی نتِ درست کوک کنید. آموزش تصویری کامل کوک سه‌تار با استفاده از تیونر را می‌توانید در ابتدای مقاله مشاهده کنید.
۳- کوک سه‌تار با دیاپازون:
دیاپازون یک وسیله‌ی ارتعاشی ساده است که یک نت ثابت (معمولاً لا) تولید می‌کند. شما ابتدا یکی از سیم‌ها را با صدای دیاپازون تنظیم کرده و بعد بقیه‌ی سیم‌ها را نسبت به آن کوک می‌کنید. این روش سنتی‌تر است و به دقت شنیداری نسبی نیاز دارد.
خطاهای رایج در کوک سه‌تار و راه‌حل آنها
کوک کردن سه‌تار نیاز به دقت و تمرین دارد و برخی خطاهای رایج ممکن است باعث شوند ساز، درست کوک نگردد. در ادامه به چند مورد از این خطاها و راه‌های برطرف کردنشان اشاره می‌کنیم:
۱- بیش از حد سفت یا شل کردن سیم‌ها
گاهی نوازنده برای رسیدن به نت موردنظر، سیم را بیش از اندازه سفت یا شل می‌کند که باعث می‌شود یا سیم پاره شود یا صدا خفه و بی‌کیفیت گردد. راه‌حل: پیچ‌ها را آرام و میلیمتری بچرخانید و با هر تغییر کوچک، وضعیت صدا را بررسی کنید.
۲- چرخاندن گوشی اشتباه
در بسیاری از موارد، عدم توجه به گوشی مربوط به هر سیم و چرخاندن یک گوشی اشتباه، باعث پاره شدن سیم شده است. راه‌حل: قبل از کوک کردن هر سیم، آن را به‌دقت دنبال کنید تا گوشی مخصوص همان سیم را پیدا کنید.
۳- زدن ضربه‌های سریع و پی‌در‌پی به سیم‌ها
چه در روش شنیداری و چه هنگام استفاده از تیونر، اگر بیش از حد و مکرر به سیم ضربه بزنید، تیونر دچار اختلال می‌شود و ذهن هم نمی‌تواند صدا را درست تحلیل کند. راه‌حل: بعد از هربار چرخاندن گوشی، حدود دو ثانیه صبر کنید تا سیم ثابت شود؛ سپس یک ضربه‌ی ملایم به سیم بزنید و منتظر بمانید تا صدا کامل شنیده شود و تیونر واکنش نشان دهد.
۴- عدم چرخاندن صحیح گوشی‌ها و از جا درآمدن آنها
گاهی نوازنده فقط به چرخش گوشی‌ها توجه می‌کند، بدون اینکه فشاری جزئی به سمت داخل بدهد. این کار باعث می‌شود گوشی درست در جای خود ننشیند و برگردد یا حتی از جا دربیاید. راه‌حل: هنگام چرخاندن گوشی، یک فشار ملایم به سمت داخل نیز وارد کنید تا گوشی در جای خود محکم بایستد.
۵- اعتماد کامل به تیونر بدون بررسی شنیداری
گاهی حتی پس از انجام کوک با تیونر، ساز صدای ناخوشایندی مثل وزوز ایجاد می‌کند یا ناهماهنگ به نظر می‌رسد که به تنظیم نبودن سیم‌ها یا فشار نامتوازن گوشی‌ها برمی‌گردد. راه‌حل: پس از تنظیم با تیونر، حتماً یک دور نهایی با گوش خود کوک را بررسی کنید؛ مطمئن شوید که سیم‌ها در جای خود آزادانه ارتعاش دارند و گوشی‌ها به درستی در جای خود نشسته‌اند.
روش‌های تثبیت و حفظ کوک سه‌تار
کوک صحیح سه‌تار تنها آغاز کار است و حفظ این کوک در طول زمان نیز اهمیت زیادی دارد. برای داشتن صدایی دلنشین و جلوگیری از به‌هم‌ریختن کوک به‌خصوص در حین اجرا و ضبط موسیقی، لازم است چند نکته‌ی مهم را رعایت کنید:
۱- کنترل شرایط محیطی: سه‌تار نسبت به تغییرات دما و رطوبت حساس است. بهترین کار این است که ساز را در محیطی با دمای معتدل (۱۸ تا ۲۵ درجه) و رطوبت متعادل (۴۰٪ تا ۵۵٪) نگهداری کنید. ضمناً مراقب باشید که ساز در معرض نور مستقیم خورشید یا مجاورت وسایل سرمایشی و گرمایشی نیز قرار نگیرد.
۲- استفاده از کیس و کاور ساز: در زمان‌هایی که از سه‌تار استفاده نمی‌کنید، بسته به اهداف خود آن را در یک سافت‌کیس یا هارد‌کیس قرار دهید. این کار باعث می‌شود که ساز از تغییرات ناگهانی دما یا ضربه‌های احتمالی در امان باشد و کوک آن به هم نریزد.
۳- آماده کردن ساز قبل از اجرا: اگر سه‌تار برای مدتی در محیط سرد یا گرم قرار گرفته، اجازه دهید چند دقیقه در محیط اجرای شما بماند تا به آرامی با دمای محیط هماهنگ شود؛ سپس کوک نهایی را انجام دهید. کوک کردن بلافاصله پس از تغییر دما می‌تواند باعث ناپایداری مجدد کوک گردد.
۴- چک کردن کوک در طول اجرا یا تمرین‌های طولانی: در اجراهای زنده یا ضبط‌های چند ساعته، طبیعی است که کوک ساز کمی تغییر کند. بهتر است در فواصل کوتاه با هر روشی که به آن عادت دارید کوک ساز را بازبینی کنید تا از تنظیم بودن آن مطمئن شوید.
جمع بندی
کوک صحیح سه‌تار، پایه و اساس صدادهی درست و دلنشین این ساز لطیف است. یک کوک دقیق، نه‌تنها به زیبایی صدای ساز کمک می‌کند، بلکه گوش موسیقایی شما را نیز پرورش می‌دهد و کیفیت نوازندگیتان را چندین برابر می‌کند.
فراموش نکنید که دقت و تمرکز در هنگام کوک کردن، توجه به شرایط محیطی، استفاده‌ی صحیح از ابزارهای کمکی و تمرین شنیداری مستمر، از مهم‌ترین نکاتی است که هر نوازنده‌ی سه‌تار باید به آن پایبند باشد.
حالا که با اصول کوک کردن سه‌تار آشنا شدید، اگر هنوز یادگیری سه‌تار را شروع نکرده‌اید، می‌توانید با دوره‌های آموزش آنلاین سه‌تار خنیاگر قدم اول را محکم و درست بردارید و نوازندگی را از پایه و اصولی یاد بگیرید.
