تنبک یکی از سازهای کوبه‌ای پوستی است که از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام‌شکل محسوب می‌شود. این ساز از دوران باستان در ایران زمین وجود داشته و از جایگاه ویژه‌ای در موسیقی ایرانی برخوردار است. تاریخچه ساز تنبک که در زبان پهلوی به نام دمبلک شناخته می‌شده، به قبل از اسلام می‌رسد. دکتر معین معتقد است که نام دمبک نیز تغییر یافته‌ی همین نام است.
درباره‌ی نام ساز تنبک هنوز نظری واحد وجود ندارد، بهمن رجبی در کتاب “تنبک و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف” بیان می‌کند که نام اصلی این ساز از ابتدا تنبک بوده است و در گفتار، حرف “ن” ساکن، به “م” تبدیل شده است، مانند کلمه‌ی شنبه که در گفتار روزمره “شمبه” تلفظ می‌شود. و عده‌ای دیگر بر این باورند که کلمه‌ی تنبک معنای درست و منطقی‌ای ندارد و اشتباها بین مردم جا افتاده است. در ادامه‌ی این مطلب درباره ریشه‌های تاریخی این ساز بیش‌تر صحبت خواهیم کرد.
از بین سازهای کوبه‌ای، تنها تمبک است با ده انگشت نواخته می‌شود. سازهای کوبه‌ای قدیمی‌ترین سازهای موجود در تمدن بشری هستند، این سازها در ابتدا ابزاری برای ترساندن و دور کردن حیوانات وحشی، و یا وسیله‌ای برای برقراری ارتباط و پیام‌رسانی به یکدیگر بوده‌اند.
از طرفی دیگر تنبک‌نوازی تکنیک‌هایی به اسم “تم”، “بک”، “پلنگ” و “ریز” دارد که نام تمبک را معنادار و منطقی می‌سازد. کلمه‌ی tambourine در زبان‌های اروپایی برای ساز تمبک به کار رفته می‌شود که ریشه‌ی آن به کلمه‌ی تنبور پهلوی بازمی‌گردد.
انواع تنبک
تنبک دارای انواع مختلفی است که از نظر اندازه، شکل و جنس پوست متفاوت هستند. اجزای سازنده ساز تنبک نیز به تناسب نوع آن متفاوت است. برخی از انواع تنبک عبارتند از:
- تنبک کوچک: این نوع تنبک دارای اندازه کوچکی است و برای تکنوازی استفاده می‌شود.
- تنبک بزرگ: این نوع تنبک دارای اندازه بزرگی است و برای همراهی با سازهای دیگر در ارکستر استفاده می‌شود.
- تنبک جفتی: این نوع تنبک از دو تنبک کوچک تشکیل شده است که با هم نواخته می‌شوند.
- تنبک ترکه‌ای: این نوع تنبک دارای ترکه‌هایی است که در اطراف آن قرار گرفته‌اند و با ضربه زدن به ترکه‌ها نیز صدای موسیقایی تولید می‌شود.
ریشه‌های تاریخی ساز تنبک
ردپای تاریخچه ساز تنبک را می‌توان در اولین تمدن‌های ایران زمین پیدا کرد. مستندات تاریخی زیادی وجود دارد که به حضور این ساز در تمدن‌های دیرینه‌ای چون ایلام و ساسانیان اشاره می‌کند. برای مثال، در لوح‌های گلی کشف شده از شوش، شهری کهن در جنوب غرب ایران، تصویری از یک نوازنده تنبک دیده می‌شود که در حال نواختن این ساز است.
در دوره ایلام، تنبک به عنوان یکی از سازهای رایج در مراسم مذهبی و آئینی استفاده می‌شد. در دوره ساسانیان نیز تنبک همچنان از محبوبیت بالایی برخوردار بود و در مراسم مختلف از جمله جشن‌ها و جنگ‌ها از این ساز استفاده می‌شد.
تنبک در دوره اسلامی
در دوره اسلامی نیز تنبک همچنان از محبوبیت بالایی برخوردار بود. در آثار شاعران و نویسندگان این دوره، از تنبک به عنوان یکی از سازهای رایج در موسیقی ایرانی یاد شده است. برای مثال، در کتاب «مجمل التواریخ و القصص» اثر ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، از تنبک به عنوان یکی از سازهای محبوب در میان مردم عادی و درباریان یاد شده است.
در دوره اسلامی، تنبک در انواع مختلف و با نام‌های متفاوتی استفاده می‌شد. برای مثال، در کتاب «الطرائف» اثر ابوعلی سینا، از تنبک به عنوان «دُمبک» یاد شده است.
عصر قاجار و تنبک‌نوازی
دوره قاجار، یکی از دوره‌های مهم در تاریخچه ساز تنبک است چرا که در این دوره تنبک به عنوان یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی تثبیت شد. این ساز در انواع مختلف و با اندازه‌های متفاوتی ساخته می‌شد. برای مثال، تنبک‌های بزرگ برای همراهی با سازهای دیگر در ارکستر استفاده می‌شدند و تنبک‌های کوچک برای تکنوازی استفاده می‌شدند.
در این دوره، نوازندگان تنبک بسیاری ظهور کردند که به تکنیک‌های نوین نوازندگی این ساز دست یافتند. برای مثال، آقاجان شیرازی، یکی از نوازندگان تنبک برجسته این دوره، تکنیک‌های جدیدی را در نوازندگی تنبک ابداع کرد که هنوز هم در موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آقاجان شیرازی
آقاجان شیرازی، یکی از نوازندگان تنبک برجسته دوره قاجار، در اوایل حکومت ناصرالدین شاه میزیسته است و در خواندن و اجرا تصانیف و ضربی های گوناگون مهارت داشته است. او در تکنوازی تنبک نیز تبحر خاصی داشت و به دلیل تکنیک‌های نوینی که در نوازندگی تنبک ابداع کرده بود، به عنوان یکی از پیشگامان تنبک نوازی در ایران شناخته می‌شود.
تکنیک‌های ابداعی آقاجان شیرازی
آقاجان شیرازی تکنیک‌های جدیدی را در نوازندگی تنبک ابداع کرد که هنوز هم در موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از این تکنیک‌ها عبارتند از:
- ضرب زدن با انگشتان: آقاجان شیرازی از انگشتان خود برای ضرب زدن به تنبک استفاده می‌کرد. این تکنیک باعث می‌شد که صدای تنبک ظریف‌تر و زیباتر شود.
- ضرب زدن با نوک انگشتان: آقاجان شیرازی از نوک انگشتان خود برای ضرب زدن به تنبک استفاده می‌کرد. این تکنیک باعث می‌شد که صدای تنبک قوی‌تر و پرطنین‌تر شود.
- ضرب زدن با کف دست: آقاجان شیرازی از کف دست خود برای ضرب زدن به تنبک استفاده می‌کرد. این تکنیک باعث می‌شد که صدای تنبک بم‌تر و سنگین‌تر شود.
تأثیر آقاجان شیرازی بر موسیقی ایرانی
آقاجان شیرازی تأثیر زیادی بر موسیقی ایرانی داشته است. او با ابداع تکنیک‌های جدید در نوازندگی تنبک، این ساز را به یکی از سازهای پیچیده و پرکاربرد در موسیقی ایرانی تبدیل کرد.
سایر نوازندگان تنبک در دوره قاجار
علاوه بر آقاجان شیرازی، نوازندگان تنبک دیگری نیز در دوره قاجار فعالیت می‌کردند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- رضا روانبخش: فرزند آقاجان شیرازی
- حاجی خان عین الدوله: فرزند آقاجان اول
- محمد تقی نسقچی باشی: شاگرد سماع حضور
- حاج احمد کاشی
این نوازندگان نیز به تکنیک‌های نوین نوازندگی تنبک دست یافتند و در پیشرفت این ساز در موسیقی ایرانی نقش مهمی داشتند.
حضور مستمر تنبک در دوره معاصر
در دوره معاصر، تنبک به یکی از سازهای مهم در موسیقی ایرانی تبدیل شد. این ساز در ارکسترهای موسیقی ایرانی جایگاهی ثابت پیدا کرد و در تکنوازی نیز به عنوان یکی از سازهای محبوب مورد توجه قرار گرفت.
در این دوره، نوازندگان تنبک بسیاری ظهور کردند که به تکنیک‌های نوین نوازندگی این ساز دست یافتند. برای مثال، حسین تهرانی، یکی از نوازندگان تنبک برجسته این دوره، به عنوان پدر تنبک نوازی نوین ایران شناخته می‌شود.
حسین تهرانی، پدر تنبک‌نوازی نوین ایران
حسین تهرانی در سال ۱۳۰۳ در تهران متولد شد. او از کودکی به موسیقی علاقه داشت و از سن ۱۲ سالگی به یادگیری تنبک پرداخت. او در طول دوران فعالیت خود، به تکنیک‌های نوین نوازندگی تنبک دست یافت و این ساز را به یکی از سازهای پیچیده و پرکاربرد در موسیقی ایرانی تبدیل کرد. تهرانی یکی از مهم‌ترین افراد تاثیرگذار در تاریخچه ساز تنبک بوده است.
تهرانی در سال ۱۳۶۶ درگذشت. او به عنوان یکی از تأثیرگذارترین نوازندگان تنبک در تاریخ موسیقی ایرانی شناخته می‌شود.
تکنیک‌های ابداعی حسین تهرانی
حسین تهرانی تکنیک‌های جدیدی را در نوازندگی تنبک ابداع کرد که هنوز هم در موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از این تکنیک‌ها عبارتند از:
- ضرب زدن با تم: تهرانی از تم (انگشت میانی و انگشت اشاره) برای ضرب زدن به تنبک استفاده می‌کرد. این تکنیک باعث می‌شد که صدای تنبک ظریف‌تر و زیباتر شود.
- ضرب زدن با ریز: تهرانی از ریز (ضرب زدن سریع و پی در پی با انگشتان) برای ایجاد ریتم‌های پیچیده در نوازندگی تنبک استفاده می‌کرد.
- ضرب زدن با چوب: تهرانی از چوب نیز برای ضرب زدن به تنبک استفاده می‌کرد. این تکنیک باعث می‌شد که صدای تنبک بم‌تر و سنگین‌تر شود.
تأثیر حسین تهرانی بر موسیقی ایرانی
حسین تهرانی تأثیر زیادی بر موسیقی ایرانی داشته است. او با ابداع تکنیک‌های جدید در نوازندگی تنبک، این ساز را به یکی از سازهای پیچیده و پرکاربرد در موسیقی ایرانی تبدیل کرد.
سایر نوازندگان تنبک در دوره معاصر
علاوه بر حسین تهرانی، نوازندگان تنبک دیگری نیز در دوره معاصر فعالیت می‌کردند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- محمد اسماعیلی: شاگرد حسین تهرانی
- داریوش طلایی: شاگرد حسین تهرانی
- سیامک بنایی: شاگرد محمد اسماعیلی
- همایون شجریان: خواننده موسیقی سنتی ایرانی
- نوید افقه: نوازنده و محقق موسیقی ایرانی
این نوازندگان نیز به تکنیک‌های نوین نوازندگی تنبک دست یافتند و در پیشرفت این ساز در موسیقی ایرانی نقش مهمی داشتند.
تغییرات تنبک در دوره معاصر
تنبک در دوره معاصر تغییرات زیادی را تجربه کرد. این تغییرات در سه زمینه اصلی رخ داد:
- تغییر در اندازه و شکل: در دوره معاصر، اندازه و شکل تنبک‌ها تغییراتی کرد. تنبک‌های بزرگ‌تر برای همراهی با سازهای دیگر در ارکستر استفاده می‌شدند و تنبک‌های کوچک‌تر برای تکنوازی استفاده می‌شدند.
- تغییر در جنس پوست: در دوره معاصر، جنس پوست تنبک‌ها تغییر کرد. پوست بزغاله به عنوان جنس پوست تنبک‌ها جایگزین پوست شتر شد. این تغییر باعث شد که صدای تنبک ظریف‌تر و زیباتر شود.
- تغییر در تکنیک‌های نوازندگی: در دوره معاصر، تکنیک‌های نوازندگی تنبک نیز تغییراتی کرد. نوازندگان تنبک جدید تکنیک‌های جدیدی را ابداع کردند که باعث شد که نوازندگی تنبک پیچیده‌تر و پویاتر شود.
تنبک یکی از سازهای مهم و با اصالت در موسیقی ایرانی است که از گذشته تاکنون مورد توجه نوازندگان و علاقه‌مندان به موسیقی بوده است. تاریخچه ساز تنبک با تکامل و پیشرفتی که داشته، امروزه به یکی از سازهای پیچیده و پرکاربرد در موسیقی ایرانی تبدیل شده است.
اگر به دنبال یک ساز ریتمیک جذاب و هیجان‌انگیز هستید که به شما کمک کند تا حس شور و هیجان را در موسیقی تجربه کنید، آموزش تنبک انتخاب مناسبی برای شماست.
