ایران با فرهنگ و تاریخ غنی خود، طیف گسترده‌ای از سبک‌های آوازخوانی را در بر دارد که هریک نشان دهنده‌ی بخشی از هویت موسیقایی مردم این سرزمین است. از موسیقی سنتی و محلی گرفته تا رپ و هیپ‌هاپ، هر سبک جایگاه و مخاطبان خاص خود را دارد. این مقاله به بررسی رایج‌ترین سبک‌های آوازخوانی در ایران و ویژگی‌های برجسته‌ی هریک می‌پردازد:
آواز سنتی ایرانی (کلاسیک)
این سبک بر پایه‌ی ردیف موسیقی ایرانی بنا شده، که شامل مجموعه‌ای از دستگاه‌ها، آوازها و گوشه‌ها است. ۷ دستگاه اصلی موسیقی ایرانی عبارتند از:
- دستگاه شور
- دستگاه همایون
- دستگاه سه‌گاه
- دستگاه چهارگاه
- دستگاه ماهور
- دستگاه راست‌پنجگاه
- دستگاه نوا
هر کدام از این دستگاه‌ها از گوشه‌های مختلفی تشکیل شده‌اند که هر گوشه، ملودی و حالت منحصر به فرد خود را دارد. مثل گوشه‌ی زابل در دستگاه چهارگاه یا گوشه‌ی عشاق در دستگاه نوا.
آوازها هم بخشی از ردیف موسیقی سنتی ایران هستند که از دستگاه شور مشعب شده‌اند و به یک استقلال نسبی رسیده‌اند. آنها را می‌توان به صورت مجزا اجرا کرد، در حالی که گوشه‌ها چنین استقلالی ندارند. این گروه، از ۵ آواز اصلی تشکیل شده که با نام‌های زیر تعریف شده‌اند:
- آواز ابوعطا
- آواز بیات ترک
- آواز افشاری
- آواز دشتی
- آواز بیات اصفهان
با توجه به موارد ذکر شده می‌توان گفت که موسیقی سنتی ایرانی پیچیده‌ترین ساختار را در بین سبک‌های آواز رایج در ایران دارد. این سبک از موسیقی معمولاً با اشعار شعرای بزرگ فارسی مانند حافظ، مولانا و سعدی اجرا می‌شود و از سازهای سنتی ایرانی مثل تار، کمانچه و نی برای ایجاد نغمه و نوا در آن بهره گرفته می‌شود. از برجسته‌ترین چهره‌های آواز سنتی ایرانی می توان به محمدرضا شجریان، شهرام ناظری و غلامحسین بنان اشاره کرد.
آوازهای محلی ایران (فولکلور)
آوازهای محلی ایران ارتباط مستقیمی با فرهنگ، زبان و آداب و رسوم مردم مناطق مختلف کشور دارند. این آوازها هرکدام دارای لحن، مقام و اشعار مخصوص به خود هستند و بیشتر در مراسم دسته‌جمعی مانند عروسی‌ها، مراسم سوگواری و آیین‌های مذهبی اجرا می‌شوند. در اجرای این آوازها از زبان و گویش محلی و سازهای محلی و بومی مربوط به همان منطقه بهره گرفته می‌شود؛ به عنوان مثال در آوازهای محلی کردی از دف، شمشال، دوزله و سرنا و در آوازهای محلی بلوچی از رباب، قیچک، دهلک و دونلی استفاده می‌شود. نمونه‌هایی از آوازهای محلی ایران عبارتند از:
- آواز کردی
- آواز لری
- آواز بلوچی
- آواز آذری
- آواز خراسانی
- آواز مازندرانی
از مشهورترین خوانندگان موسیقی فولکلور ایرانی می‌توان به حسن زیرک در آواز کردی، دین محمد زنگشاهی در آواز بلوچی، عثمان محمدپرست و غلامعلی پورعطایی در آواز خراسانی و سیما بینا اشاره کرد.
پاپ ایرانی
از محبوب‌ترین سبک‌های موسیقی در ایران است که با ترکیب عناصری از موسیقی سنتی ایران و پاپ غربی شکل گرفته. این سبک از اواسط قرن بیستم (دهه ۱۳۳۰ خورشیدی) در ایران شکل گرفت و به تدریج توسعه یافت و به یکی از ژانرهای اصلی موسیقی تبدیل شد.
در این ژانر معمولاً از سازها و ساختارهای موسیقی غربی مانند گیتار، پیانو و درام استفاده می‌شود اما در عین حال، الگوها و ملودی‌های ایرانی را نیز در خود جای داده است.
برخلاف آواز سنتی ایرانی که پیچیدگی‌های ملودیک و دستگاهی زیادی دارد، آواز پاپ ایرانی از ملودی‌های ساده و گوش‌نواز بهره می‌برد که برای مخاطب عام به راحتی قابل درک است.
گوگوش، ابی، داریوش و هایده از چهره‌های برجسته‌ی موسیقی پاپ پیش از انقلاب هستند. در دهه‌های اخیر هم خوانندگان زیادی چون شادمهر عقیلی، محسن یگانه، محسن چاوشی، ناصر عبداللهی، علیرضا عصار و بسیاری دیگر در این عرصه خوش درخشیدند.
راک ایرانی
اگرچه این سبک به اندازه‌ی پاپ یا سنتی فراگیر نیست، اما در میان نسل جوان و علاقه‌مندان به موسیقی آلترناتیو، جایگاه ویژه‌ای دارد. این ژانر هم مانند پاپ، بعد از ورود به ایران در دهه ۴۰ خورشیدی با ترکیب با المان‌ها و عناصر موسیقی ایرانی توانست جایگاهی برای خود در موسیقی ایران پیدا کند.
استفاده از سازهای الکترونیک مانند گیتار الکتریک، گیتار بیس و درامز در کنار ترکیب‌های ملودیک خاص ایرانی، به موسیقی راک ایرانی هویتی منحصر به فرد داده است. اشعار موسیقی به کار رفته در این ژانر اغلب درباره‌ی موضوعات اجتماعی، فرهنگی و شخصی هستند و گاهی رنگ و بوی اعتراض به خود می‌گیرند.
قبل از انقلاب این سبک با فعالیت خوانندگانی مثل کوروش یغمایی، فرهاد مهراد و فریدون فروغی رواج پیدا کرد و بعد از انقلاب هم با تلاش خوانندگانی چون کاوه یغمایی، رضا یزدانی و شاهین نجفی توانست دوباره به محبوبیت برسد.
رپ و هیپ‌هاپ فارسی
رپ و هیپ‌هاپ ایرانی یکی از جوان‌ترین و پرمخاطب‌ترین سبک‌های موسیقی در ایران است. این سبک در دهه ۷۰ خورشیدی وارد ایران شد و به تدریج به یکی از جریان‌های اصلی موسیقی ایران تبدیل گردید.
رپ فارسی بیش از هر چیز به اشعار خود متکی است. مضامین آن شامل موضوعات اجتماعی، سیاسی، شخصی و گاهی فرهنگ گنگستا و زندگی خیابانی است. رپرهای ایرانی از این سبک به عنوان ابزاری برای اعتراض یا بیان احساسات خود استفاده می‌کنند. برخی از آنها با بهره‌گیری از عناصر موسیقی پاپ و سنتی ایرانی در قطعات خود، توانسته‌اند مخاطبان گسترده‌تری را نیز جذب کنند.
به دلیل محدودیت‌های قانونی و زبان صریح و بدون سانسور این سبک، رپ ایرانی عمدتاً به صورت غیررسمی و در فضای زیرزمینی تولید و منتشر می‌شود.
از محبوب‌ترین هنرمندان این سبک می‌توان به هیچ‌کس، یاس، عرفان پایدار و رضا پیشرو اشاره کرد.
سبک‌های مختلف آواز در ایران، هر کدام به شکلی منحصر‌به‌فرد توانسته‌اند جایگاه خود را در میان مردم ایران حفظ کنند. آواز سنتی با عمق تاریخی و اصالت خود، و آوازهای محلی یا فولکلور با انعکاس فرهنگ بومی از محبوب‌ترین سبک‌ها هستند. در مقابل، سبک‌های مدرن مانند پاپ و رپ با ترکیب خلاقانه‌ی عناصر ایرانی و جهانی توانسته‌اند نسل جوان را جذب کنند و به جریان‌های اصلی موسیقی در کشور ملحق شوند. این تنوع نشان از پویایی موسیقی ایران و استقبال مردم از سبک‌های مختلف دارد.
اگر شما هم علاقه‌مندید که در این مسیر گام بردارید، خنیاگر با دوره‌های مختلف آموزش آواز می‌تواند همراه و راهنمای شما باشد.