موسیقی سنتی ایران بر پایه‌ی نظامی منسجم از ساختارهای ملودیک بنا شده که در قالب دستگاه‌های موسیقی ایرانی تعریف می‌شوند. هر دستگاه، حوزه‌ای صوتی با منطق درونی خاصی است که از مجموعه‌ای از گوشه‌ها تشکیل می‌شود؛ گوشه‌هایی که نه‌تنها مسیر ملودیک اجرای یک نوازنده یا خواننده را مشخص می‌کنند، بلکه بیانگر طیف متعددی از عواطف و حالات انسانی‌اند.
شناخت هفت دستگاه اصلی موسیقی ایرانی، برای فهم دقیق‌تر فضای صوتی این موسیقی ضروری است. این دستگاه‌ها، اساس بسیاری از فرم‌ها و سبک‌های اجرایی در آواز ایرانی بوده‌اند و عاملی تاثیرگذار در شکل‌گیری سلیقه‌ی موسیقایی مردم و پیدایش پرطرفدارترین سبک‌های آواز در ایران.
در این مقاله به معرفی دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی می‌پردازیم و در کنار بررسی ویژگی‌های ساختاری هر دستگاه، مروری خواهیم داشت بر مهم‌ترین گوشه‌های موسیقی ایرانی که در آن دستگاه جای گرفته‌اند. از این طریق، نه‌تنها با ساختار این دستگاه‌ها آشنا می‌شویم، بلکه فضای احساسی و بیان هنری هریک را نیز بهتر درک می‌کنیم.
دستگاه شور
دستگاه شور را می‌توان یکی از عاطفی‌ترین و در عین حال گسترده‌ترین دستگاه‌های موسیقی سنتی ایران دانست. بسیاری از آوازهای پرطرفدار ایرانی در گذشته و امروز، بر پایه‌ی شور ساخته شده‌اند؛ از همین رو، شور را گاه «مادر همه‌ی دستگاه‌ها» نیز می‌نامند.
ویژگی‌های دستگاه شور:
- حال‌و‌هوای احساسی، حزن‌آلود و عمیق
- مناسب برای بیان احساسات لطیف و درونی
- کاربرد گسترده در تصنیف‌ها و آوازها
چهار آواز منشعب شده از دستگاه شور:
- ابوعطا: غم‌انگیز و سوزناک (پرکاربرد در موسیقی مذهبی)
- افشاری: متأثرکننده؛ اما امیدبخش
- بیات ترک: محزون و رازآلود (اما با حس غم کمتری نسبت به گوشه‌های دیگر)
- دشتی: گاه غمگین و دلخراش، گاه شاد و صمیمی
برخی، «آواز بیات کُرد» را نیز زیرمجموعه‌ای از آوازهای این دستگاه می‌دانند و برخی دیگر «آواز بیات اصفهان» را هم به این گروه اضافه می‌کنند؛ هرچند برای جای‌گیری آواز اخیر، بین شور و همایون اختلاف نظر وجود دارد.
چند نمونه از آوازهای اجرا شده در دستگاه شور:
- قطعه‌ی «یاد ایام» از محمدرضا شجریان
- قطعه‌ی «مرا عاشق» از شهرام ناظری
- قطعه‌ی «گشته خزان» از علیرضا قربانی
بعضی گوشه‌های مهم دستگاه شور نیز عبارتند از: درآمد، رهاوی، زیرکش سلمک، سلمک، شهناز، قرچه، رضوی، بزرگ، دوبیتی، خارا، قجر، ملا نازی و حسینی
دستگاه همایون
این دستگاه به‌طور خاص در آواز و همچنین در اجرای سازهای ایرانی کاربرد زیادی دارد و بسیاری از اساتید بزرگ موسیقی ایرانی از آن بهره برده‌اند. فضای صوتی این دستگاه، معمولاً احساس آرامش و شکوه خاصی را به شنونده منتقل می‌کند.
ویژگی‌های دستگاه همایون:
- ترکیبی از آرامش و وقار با لحظاتی از جنبش و تحرک
- فضای صوتی پرشکوه و عمیق و القای حس عظمت و جلال
- فواصل باز و وسیع، به‌خصوص در درجات اول تا چهارم
دو آواز منشعب شده از دستگاه همایون:
- شوشتری: غمگین و محزون
- بیات اصفهان: عرفانی و عمیق با ترکیبی از شادی و اندوه
همان‌گونه که در بخش قبل اشاره شد در رابطه با تعلق آواز بیات اصفهان به شور یا همایون اختلاف نظر وجود دارد.
چند نمونه از آوازهای اجرا شده در دستگاه همایون:
- قطعه‌ی «تو ای پری کجایی» از حسین قوامی
- قطعه‌ی «طاقتم ده» یا «ساغرم شکست ای ساقی» از مرضیه
- قطعه‌ی «بهار دلنشین» از غلامحسین بنان
تعدادی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه همایون نیز عبارتند از: درآمد، چکاوک، بیداد، عشاق، بختیاری، شوشتری، رازونیاز و لیلی و مجنون.
دستگاه سه‌گاه
سه‌گاه، یکی دیگر از دستگاه‌های خاص و تأثیرگذار در موسیقی ایرانی است که به‌ویژه در عرصه‌ی آواز ایرانی کاربرد زیادی دارد. این دستگاه با فضای احساسی عمیق و غم‌انگیز خود، در بسیاری از آثار موسیقی کلاسیک ایرانی نقش مهمی ایفا کرده است. غالباً این دستگاه، حسی از درد و رنج را القا می‌کند که در نهایت به امید و آرامش می‌انجامد.
ویژگی‌های دستگاه سه‌گاه:
- فضای صوتی غم‌انگیز، حزن‌آور و با احساسات عمیق
- فواصل وسیع و باز که بر عمیق‌تر شدن احوالات عاطفی تأثیر می‌گذارد
- استفاده از ریتم‌های متغیر، از آهسته و محزون تا تند و پرتحرک
در رابطه با آوازهایی که از این دستگاه منفک شده‌اند، تنها احتمال آواز افشاری مطرح است که گاهی برخی از ردیف‌دانان به جای شور، آن را به سه‌گاه نسبت می‌دهند.
چند نمونه از آوازهای اجرا شده در دستگاه سه‌گاه:
- قطعه‌ی «بیداد زمان» از مرضیه
- قطعه‌ی «باز آمد» از الهه
- قطعه‌ی «من از روز ازل» از محمدرضا شجریان
در مورد گوشه‌های مهم دستگاه سه‌گاه هم می‌توان به این موارد اشاره کرد: درآمد، زنگ شتر، زابل، مویه، حصار، مخالف و مغلوب.
دستگاه چهارگاه
یکی از پویاترین و چندوجهی‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی، دستگاه چهارگاه است. برخلاف بسیاری از دستگاه‌ها که حال و هوای مشخص و یک‌دستی دارند، این دستگاه از نظر فضای احساسی بسیار متنوع است. برخی گوشه‌های آن اندوه‌بار و تأمل‌برانگیزند، برخی متین و باوقار و برخی دیگر شاد و پرتحرک محسوب می‌شوند. این تنوع به همراه ساختار منسجم و گوشه‌های کلیدی باعث شده که برخی پژوهشگران، به جای «شور»، «چهارگاه» را دستگاه اصلی موسیقی سنتی ایران بدانند.
ویژگی‌های دستگاه چهارگاه:
- فضای صوتی متنوع
- امکان اجرای ضرب‌های تند و کوبنده برای ایجاد شور و هیجان، یا ریتم‌های کندتر برای فضاهای عرفانی و مراقبه‌ای
- استفاده از فواصل خاص با تغییرات ناگهانی
چند نمونه از آوازهای اجرا شده در دستگاه چهارگاه:
- قطعه‌ی «ای آیتی ز رویت» از عبدالله دوامی
- قطعه‌ی «صبح است ساقیا» از محمدرضا شجریان
- قطعه‌ی «سلامی چو بوی خوش آشنایی» از شهرام ناظری
برخی از گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه نیز عبارتند از: زابل، مویه، حصار، مخالف، مغلوب، حزین و منصوری.
دستگاه ماهور
دستگاه ماهور از کامل‌ترین و گسترده‌ترین دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی به‌شمار می‌آید و از نظر ساختار فواصل، شباهت‌هایی با گام ماژور در موسیقی غربی دارد. این شباهت باعث شده تا برای گوش ناآشنا نیز این دستگاه، دلپذیر و خوش‌آهنگ به نظر برسد. ماهور به‌دلیل طنین شاد، روشن و متعادل خود، کاربرد گسترده‌ای در اجراهای رسمی، شادی‌آور و حتی آموزشی دارد.
ویژگی‌های دستگاه ماهور:
- فضای صوتی شاد، سرزنده و پرطراوت در اکثر گوشه‌های آن
- دامنه‌ی صوتی گسترده و باز
- مناسب برای آوازهای رسمی و آموزش موسیقی
چند نمونه از آوازهای اجرا شده در دستگاه ماهور:
- قطعه‌ی «سپیده» از محمدرضا شجریان
- قطعه‌ی «ز من نگارم» از نصرالله ناصح‌پور
- قطعه‌ی «بارون بارونه» از بیژن بیژنی
در ردیف موسیقی ایرانی نیز برای دستگاه ماهور گوشه‌های فراوانی ذکر شده است که تعدادی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: داد، خسروانی، دلکش، شکسته، عراق و نهیب.
دستگاه راست‌پنج‌گاه
راست‌پنج‌گاه، یکی از خاص‌ترین و کمتر اجراشده‌ترین دستگاه‌ها در موسیقی سنتی ایران است. این دستگاه بیشتر در تمرین‌های ردیف‌نوازی و آموزش موسیقی کاربرد دارد و در اجراهای عمومی کمتر شنیده می‌شود. یکی از دلایل محبوبیت آن در بین آموزگاران موسیقی می‌تواند خصوصیت ویژه‌ی راست‌پنج‌گاه در زمینه‌ی توانایی حرکت آزاد میان دیگر دستگاه‌ها و آوازها، بدون خارج شدن از ساختار خود باشد.
ویژگی‌های دستگاه راست‌پنج‌گاه:
- ساختار پیچیده و چندبُعدی
- قابلیت بالا در مُدگردی یا پرده‌گردانی
- نیازمند تسلط بالا برای اجرا به دلیل ضرافت‌های ملودیک و تغییرات پی‌درپی فضای صوتی
- پلی میان دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی
چند نمونه از آوازهای اجرا شده در دستگاه راست‌پنچ‌گاه:
- قطعه‌ی «بت چین» از محمدرضا شجریان
- قطعه‌ی «آهوی وحشی» از علیرضا افتخاری
- قطعه‌ی «آواز راست‌پنج‌گاه» از شهرام ناظری
از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه راست‌پنج‌گاه نیز می‌توان به این موارد اشاره کرد: پروانه، خسروانی، روح‌افزا، نیریز، زابل، پنج‌گاه، قرچه، مبرقع، سپهر، نهیب، عراق و آشور.
دستگاه نوا
دستگاه نوا یکی دیگر از دستگاه‌های هفت‌گانه‌ی موسیقی ایرانی است که حال‌و‌هوایی آرام، عمیق و درون‌گرایانه دارد. این دستگاه معمولاً فضایی خلوت، تأمل‌برانگیز و گاه رازآلود ایجاد می‌کند و به همین دلیل بیشتر در قطعاتی استفاده می‌شود که به ژرف‌اندیشی یا خلوت‌ذهنی توجه دارند.
ویژگی‌های دستگاه نوا:
- ترکیبی از آرامش، اندوه و سکوت درونی
- تحرک کمتر نسبت به دستگاه‌های دیگر
- رنگ صوتی نزدیک به شور، اما با مسیر ملودیک متفاوت
چند نمونه از آوازهای اجرا شده در دستگاه نوا:
- قطعه‌ی «مطرب دل» از محمدرضا شجریان
- قطعه‌ی «بی تو به سر نمی‌شود» از محمدرضا شجریان
- قطعه‌ی «پیر فرزانه» از پریسا
در رابطه با مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه نوا نیز می‌توان از این موارد نام برد: گردانیه، بیات راجه، نهفت، گوشت، نیشابورک، خجسته، عراق، عشاق، حسینی، بوسلیک، نیریز، رهاوی، ناقوس و تخت طاقدیس.
دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی، ستون فقرات این میراث هنری غنی و پُررمز‌وراز هستند. هرکدام از این دستگاه‌ها، با حال‌و‌هوای خاص خود، روایت‌گر گوشه‌هایی از احساسات، اندیشه‌ها و تجربه‌های انسانی‌اند. از شور و غم گرفته تا وقار و شکوه، موسیقی ایرانی از طریق این دستگاه‌ها، زبانِ دل و جان مردمان این سرزمین شده است.
اگر علاقه‌مندید تا درک عمیق‌تری از فضای صوتی موسیقی ایرانی، گوشه‌ها و دستگاه‌ها پیدا کنید، می‌توانید از دوره‌ی تخصصی خنیاگر در این زمینه با عنوان آموزش شناخت دستگاه‌های موسیقی ایرانی استفاده کنید. این مسیر، نه‌تنها درک شنیداری شما را تقویت می‌کند بلکه به نوازندگی، آوازخوانی و حتی لذت بیشتر از موسیقی نیز کمک خواهد کرد.