فرق تنبور و سه‌تار یکی از پرسش‌هایی است که ذهن بسیاری هنرجویان و علاقه‌مندانِ سازهای زهی زخمه‌ای ایرانی را درگیر می‌کند. اگر شما هم میان انتخاب یکی از این دو ساز مردد هستید یا نمی‌دانید فرق بین تنبور و سه‌تار در صدا، ساختار و نوع نوازندگی دقیقاً چیست، این مقاله برای شما نوشته شده است.
ما در ادامه با نگاهی روشن و زبانی ساده به بررسی تفاوت‌های تنبور و سه‌تار می‌پردازیم؛ از ویژگی‌های صوتی و ساختاری گرفته تا سبک‌های نوازندگی و کاربرد هرکدام در موسیقی ایرانی. بعد از اتمام این راهنما، یک‌بار برای همیشه توفیر این دو ساز را متوجه می‌شوید و اگر در مراحل انتخاب ساز به سر می‌برید، می‌توانید با آگاهی و اطلاعات کافی، تصمیم نهایی‌تان را بگیرید.
فرق تنبور و سه‌تار در ساختار
در نگاه اول فرق بین سه‌تار و تنبور را می‌توان در ظاهر و ساختار بدنه‌شان دید. هرچند هر دوی این سازها از خانوادهٔ سازهای زهی زخمه‌ای ایرانی هستند، اما تفاوت‌های ظریفی در شکل کاسه، طراحی دسته و تعداد سیم دارند که بر صدای نهایی و حس نوازندگی تأثیر مستقیمی می‌گذارند.
در ادامه، این تفاوت‌ها را به‌صورت جزئی‌تر بررسی می‌کنیم تا درک روشن‌تری از تفاوت تنبور با سه‌تار در ساختار آن‌ها به‌دست آورید:
سیم‌ها
یکی از شاخص‌ترین تفاوت‌های ساز تنبور و سه‌تار در تعداد سیم‌های آن‌هاست. تنبور را معمولاً با سه سیم تولید می‌کنند، درحالیکه سه‌تار از اواخر دورهٔ زندیه که «مشتاق علی شاه» سیم دیگری به آن اضافه کرد، با چهار سیم عرضه و نواخته می‌شود.
دسته و دستان
دستهٔ تنبور کوتاه‌تر است و تعداد دستان‌های آن کمتر از سه‌تار (۱۳ یا ۱۴ پرده). در نتیجه نوازنده در هنگام اجرای موسیقی، هم با دشواری کمتری مواجه است، هم آزادی و تحرک بیشتری برای چرخش بر روی پرده‌ها دارد.
در مقابل، سه‌تار دارای دسته‌ای بلند‌تر و دستان‌هایی بیشتر است (۲۵ یا ۲۸ پرده) که اجرای ملودی‌های دقیق و تکنیکی را ممکن می‌سازد.
اندازه و شکل کاسه
اگرچه فُرم کلی کاسهٔ هر دو ساز گلابی‌شکل است، اما تنبور کاسه‌ای بزرگ‌تر و کشیده‌تر دارد، درحالیکه کاسهٔ سه‌تار کوچک‌تر و گردتر است. این تفاوت در شکل و اندازهٔ کاسه، تأثیر مستقیمی بر طنین و حجم صدا دارد.
فرق تنبور و سه‌تار در صدا
در بحث فرق صدای تنبور و سه‌تار، آنچه بیش از هرچیز قابل لمس است، تفاوت در محدودهٔ صوتی و حجم صداست. تنبور معمولاً وسعتی در حدود ۱ و نیم اکتاو دارد، درحالیکه سه‌تار می‌تواند تا ۳ اکتاو را پوشش دهد. همین موضوع باعث می‌شود سه‌تار توانایی اجرای نغمه‌ها و ملودی‌های گسترده‌تری را داشته باشد، اما در عوض تنبور به‌دلیل کاسهٔ بزرگ‌تر، از حجم صدای بیشتری برخوردار است و طنین آن در فضا پُرتر و قوی‌تر شنیده می‌شود.
دیگر تفاوت صدای تنبور و سه‌تار را می‌توان در حس و حالشان نیز احساس کرد: تنبور صدایی پُررنگ‌تر، کوبنده‌تر و شورانگیزتر دارد اما در مقابل، صدای سه‌تار لطیف، شاعرانه و نجواگونه است. به همین دلیل، تفاوت صدای سه‌تار و تنبور نه‌تنها به محدوده و حجم صوتی، بلکه به روح موسیقایی هر ساز نیز بازمی‌گردد – جایی که تنبور شور و هیجان می‌آفریند و سه‌تار آرامش و لطافت.
فرق تنبور و سه‌تار در نوازندگی
یکی از بخش‌های جذاب در مقایسهٔ تنبور و سه‌تار، شیوهٔ نوازندگی آن‌هاست. تنبور ساز پُرتحرک‌تری است و نوازنده برای زخمه زدن از هر ۴ انگشت دست راست استفاده می‌کند. این روش باعث می‌شود ریتم‌ها و حرکات، سریع‌تر و شورانگیزتر باشند. در مقابل، در سه‌تار‌نوازی تنها از انگشت اشاره برای زخمه زدن استفاده می‌شود، و همین باعث می‌گردد تمرکز نوازنده بیشتر روی ظرافت حرکت و دقت در انگشت‌گذاری باشد.
بنابراین می‌توان گفت که تفاوت سه‌تار و تنبور در بخش نوازندگی، فقط محدود به نحوهٔ حرکت دست‌ها نیست، بلکه در روح و حس اجرا نیز تأثیراتش را نمایان می‌کند. درحالیکه اجرای تنبور سریع، پُرانرژی و ریتمیک است، سه‌تار با آرامش و دقتی شاعرانه نواخته می‌شود.
فرق تنبور و سه‌تار در سبک و کاربرد موسیقایی
هر دو ساز ریشه‌ای عمیق در فرهنگ و موسیقی ایران دارند، اما مسیرهای متفاوتی را در بیان و نقش طی کرده‌اند. تنبور از دیرباز با موسیقی آیینی و مقامی (محلی) شناخته می‌شود. نغمه‌های آن با ریتم‌های سرعتی و صدای پُرطنین، هم شور و احساس جمعی را زنده می‌کند و هم حال‌و‌هوایی از حضور، اتصال درونی و شور معنوی به شنونده می‌بخشد. از همین رو، هم در میان صوفیان و اهل عرفان که از موسیقی برای پیوند با خدا بهره می‌برند جایگاه ویژه‌ای دارد، و هم در موسیقی‌های محلی، به‌ویژه موسیقی کُردی که بر هماهنگی و هم‌نوایی جمعی تأکید دارد.
در مقابل، سه‌تار بیش از هرچیز با موسیقی دستگاهی ایران گره خورده است. این ساز ظریف با توانایی در بیان احساسات لطیف و تأکید بر ظرافت در اجرای گوشه‌ها و ردیف‌ها، بخشی جدایی‌ناپذیر از موسیقی کلاسیک ایرانی به‌شمار می‌رود. هرچند به سبب نغمه‌های آرام و درونی‌اش، در خلوت اهل دل و برخی صوفیان نیز به‌عنوان یکی از سازهای عرفانی برای آرامش و حضور معنوی به‌کار می‌رود.
نتیجه‌گیری
فرق تنبور و سه‌تار در ساختار، صدا، نوازندگی و کاربرد موسیقایی به‌وضوح نشان می‌دهد که هر ساز برای چه نوع موسیقی و چه نوع نوازنده‌ای مناسب است. اگر به‌دنبال سازی با صدایی نرم و شاعرانه هستید که محدودهٔ صوتی وسیع‌تری دارد و با تمرکز بر ظرافت و دقت در نوازندگی، بیشتر در حوزهٔ موسیقی سنتی به‌کار می‌رود، سه‌تار گزینهٔ مناسب شماست. در مقابل، اگر به صداهای پُرطنین و شورانگیز و ریتم‌های پُرانرژی با تمرکز بر سرعت در نوازندگی، علاقه‌مندید و می‌خواهید در سبک‌های دیگری چون موسیقی عرفانی و مقامی فعالیت کنید، تنبور انتخاب ایده‌آل‌تری خواهد بود.
امیدواریم با مطالعهٔ این مقایسهٔ سه‌تار و تنبور، بتوانید تصمیمی آگاهانه بگیرید و ساز موردعلاقه‌تان را براساس علاقه، سبک و نیازهای موسیقایی خود انتخاب کنید.
برای شروع یادگیری و تجربهٔ عملی هرکدام از این سازها، می‌توانید به صفحهٔ خنیاگر سر بزنید و آموزش سه‌تار یا آموزش تنبور را انتخاب کرده و نوازندگی ساز دلخواه‌تان را به‌شکلی اصولی و زیر نظر اساتید حرفه‌ای، آغاز کنید.
سؤالات متداول
تنبور معمولاً سه سیم دارد، اگرچه در برخی مناطق ممکن است از یک سیم بیشتر یا کمتر هم در ساخت این ساز استفاده شود.
سه‌تار دارای ۴ سیم است؛ هرچند قبل از دوران زندیه و تغییرات مشتاق علی شاه در تعداد سیم‌ها، با همان ۳ سیم نواخته می‌شده است.
خیر تنبور و سه‌تار دو ساز متفاوت‌اند. تفاوت تنبور و سه‌تار در تعداد سیم‌ها، تعداد پرده‌ها، ابعاد کاسه و دسته، ویژگی‌های صوتی، سبک نوازندگی و کاربرد موسیقایی قابل مشاهده است.
انتخابی بین تنبور یا سه‌تار به علاقه، هدف و سبک موسیقایی شما بستگی دارد. اگر به موسیقی سنتی و صدای نرم و لطیف علاقه دارید، سه‌تار بهتر است و اگر موسیقی عرفانی و محلی و صدای شورانگیز و پُرطنین می‌خواهید، تنبور.