جَز چیست؟
موسیقی جَز یکی از سبک‌های موسیقی غربی است که در اواخر قرن نوزدهم-اوایل قرن بیستم، توسط سیاه‌پوستان ساکن آمریکا (به ویژه شهر نیواورلئان) بنیان‌گذاری شد. موسیقی جَز ترکیبی از موسیقی غرب آفریقا، موسیقی نظامی اروپا و موسیقی کارائیب است و از مشخصات بارز آن: استفاده از نت‌های محزون، ضرب‌های کشیده، بداهه نوازی، ریتم‌های پیچیده و آزادی در هارمونی و گام می‌باشد.
سازهای اصلی جَز عمدتاً ساکسیفون، ترومپت، کلارینت، کنترباس، پیانو و گیتار هستند و از هنرمندان معروف در این سبک می‌توان به لوئی آرمسترانگ، مایلز دیویس و چارلی پارکر اشاره کرد.
ورود جَز به ایران
اولین حضور موسیقی جَز در ایران، به اوایل دهه بیست شمسی برمی‌گردد؛ همزمان با ورود سربازان متفقین به ایران در زمان جنگ جهانی دوم (فاصله‌ی بین سال‌های ۱۳۲۰ الی ۱۳۲۴ هجری شمسی).
یکی از عناصر سرگرم کننده برای گروه‌های نظامی آمریکایی که در جریان جنگ به کشورهای مختلف اعزام می‌شدند، موسیقی بود. موسیقی پاپ، بلوز، کانتری و جَز که در آن زمان مورد علاقه‌ی سربازان بود، در پایگاه‌های نظامی در زمان اوقات فراغت، اجرا یا از طریق صفحه‌های گرامافون پخش می‌شد. گاهی هم از رادیو تهران که به نوعی تحت نظر نیروهای بیگانه بود موسیقی جَز پخش می‌شد.
بعدتر در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ شمسی در دوران پهلوی دوم به دلیل روابط گسترده‌ی ایران با کشورهای غربی و تاثیرات فرهنگی این کشورها بر ایران، موسیقی جَز بیشتر در ایران رشد کرد و تبدیل به بخشی از جریان مدرن‌سازی فرهنگی و اجتماعی کشور شد.
تعدادی از کافه‌ها و سالن‌های موسیقی در تهران و شهرهای بزرگ به پخش و اجرای موسیقی جَز در کنار دیگر سبک‌های موسیقی روی آوردند. به خصوص در کلاب‌های خوزستان به دلیل حضور گسترده‌ی کارکنان آمریکایی و انگلیسی شرکت نفت، بیش از باقی شهرها موسیقی جَز متداول شد.
رادیو و تلویزیون هم با پخش آثار هنرمندان معروف جَز مثل لوئی آرمسترانگ و الا فیتزجرالد در معرفی این سبک موسیقی به مردم نقش مهمی ایفا می‌کردند.
جالب است بدانید که در سال ۱۳۴۲ شمسی یکی از معروف‌ترین هنرمندان جَز آمریکا، دوک الینگتون، به ایران آمد و در اصفهان و آبادان کنسرت برگزار کرد. سه سال بعد هم در آلبومی که به نام «Far East Suite» منتشر کرد، نام یکی از قطعات آلبوم را «اصفهان» گذاشت. این آلبوم بر اساس تجربیات الینگتون و گروهش از سفر به کشورهای شرق آسیا ساخته شده بود.
اولین جَز فارسی
اولین کسی که جَز را به فارسی خواند، آلفرد لازاریان بود. آلفرد از یک خانواده‌ی ارمنی‌تبار بود که در تهران متولد شد و به همراه خواهرش موسیقی و رقص را در (کالج موسیقی و هنر رم) در ایتالیا فرا گرفت. وی پس از بازگشت به تهران، در دهه‌ی ۴۰ شمسی، با قطعه‌ی «ونوس» از طریق رادیو ایران، نخستین آهنگ جَز ایرانی را منتشر کرد.
هرچند که عده‌ای از طبقه‌ی مرفه و روشنفکر جامعه واکنش‌های مثبتی به کار او نشان دادند، اما به دلیل عدم استقبال عامه‌ی مردم از این قطعه، لازاریان دیگر دنباله‌ی کار را نگرفت و آهنگ جدیدی در این سبک منتشر نکرد. احتمالاً یکی از دلایل عمده‌ی کم‌توجهی به این قطعه، تمایل مردم به آهنگ‌های کوچه بازاری، ریتمیک و شاد در آن زمان بود.
ویگن، سلطان جَز ایران
بعد از لازاریان دومین کسی که در میان هنرمندان و موسیقی‌دانان ایرانی به سبک موسیقی جَز پرداخت، ویگن دِردِریان یکی دیگر از هنرمندان ارمنی‌تبار بود. ویگن، ریتم‌ها و ملودی‌های جَز را با موسیقی ایرانی ترکیب کرد و به طور گسترده‌ای از سازهای متداول سبک جَز مانند گیتار، پیانو، ساکسیفون و ترومپت در اجراهای خود بهره گرفت. این ترکیب تازه برای مخاطبان ایرانی جذاب بود و توانست عده‌ی بیشتری را از میان جوانان، طبقات متوسط و مدرن جامعه به این سبک موسیقی جذب کند.
سبک خاص ویگن در کل ترکیبی از پاپ، جَز، راک و گاهی هم المان‌های موسیقی فولکلور ایرانی بود و طولی نکشید که به یکی از نمادهای مدرنیته در ایران تبدیل شد.
جایگاه کلی جَز در ایران قبل از انقلاب
در این دوران سبک جَز در رقابت با دیگر سبک‌های موسیقی مثل پاپ و موسیقی سنتی ایرانی قرار داشت. موسیقی سنتی و پاپ در فرهنگ عامه نفوذ بیشتری داشتند و با سلیقه‌ی موسیقایی جامعه تطابق بیشتری داشتند. ضمن اینکه بسیاری از خواننده‌های محبوب آن زمان مثل گوگوش، ابی و داریوش در سبک پاپ فعالیت می‌کردند و آهنگ‌های مشهور و پرهوادار آنها باعث می‌شد که این سبک بیشتر شنیده شود.
این مسائل باعث شدند که جَز به نوعی به حاشیه رانده شود و فرصتی برای خودنمایی پیدا نکند. البته «جَز» طرفداران خود را هم داشت؛ اما این افراد محدود به طبقات مرفه، جوانان مدرن و طرفداران موسیقی غربی شده بودند.
جَز در ایران پس از انقلاب
بعد از انقلاب بسیاری از مظاهر فرهنگی غرب از جمله موسیقی جَز به دلیل ناسازگاری با ارزش‌های اسلامی محدود شد، اما به طور کامل از بین نرفت. این سبک موسیقی بیشتر در فضاهای خصوصی و محافل کوچک به حیات خود ادامه داد.
از اواخر دهه‌ی ۷۰-اوایل دهه‌ی ۸۰ شمسی، با باز شدن فضای فرهنگی، موسیقی جَز به شکل محدود و در تلفیق با موسیقی ایرانی دوباره مطرح شد. خواننده‌هایی مانند محسن نامجو، شاهین نجفی و گروه‌های موسیقی‌ای مانند پالت، ایجاز و بمرانی عناصری از جَز را با موسیقی ایرانی و پاپ ترکیب کردند و مورد استقبال قشر جوان و تحصیلکرده قرار گرفتند.
در دهه‌ی اخیر باز هم به شمار این افراد و گروه ها اضافه شده است. حمزه یگانه، آرین کشیشی، گروه موسیقی آدیوس و جستو از جمله‌ی این افراد و گروه‌ها هستند.
همانگونه که دیدیم موسیقی جَز از اولین سبک‌های موسیقی بیگانه بود که به ایران پا گذاشت؛ اما به دلیل فاصله‌ی زیادی که با سلیقه‌ی موسیقایی عموم مردم داشت، هرگز نتوانست به یکی از جریان‌های اصلی موسیقی در ایران تبدیل شود. با این حال تاثیر آن در تلفیق با موسیقی ایرانی و ورود سازهای غربی به موسیقی ایرانی قابل توجه بود.
بعد از انقلاب و در دهه‌های اخیر، این سبک موسیقی باز هم به صورت تلفیقی دوباره به موسیقی ایران بازگشت و با وجود همه محدودیت‌ها طرفداران خاص خود را به خصوص در میان جوانان مدرن پیدا کرد. احتمال دارد که در آینده با عمیق‌تر شدن ارتباطات فرهنگی با موسیقی غرب و افزایش تاثیر آن، شاهد حضور پررنگ‌تری از «جَز» در ایران نیز باشیم.