موسیقی در ایران پیشینه‌ای کهن و تنوّعی چشم‌گیر دارد و بسیاری از پژوهش‌گران، ایران را خاست‌گاه موسیقیِ خاورمیانهٔ باستان می‌دانند.
اسناد و مدارک زیادی نشان‌دهندهٔ این‌ست که موسیقی در پهنهٔ فرهنگیِ ایران، شکل‌های مختلفی در اجرا داشته و در جنبه‌های گونه‌گون زندگیِ روزمرّه جریان داشته‌است.
در این‌میان تنوّع گستردهٔ سازها حیرت‌انگیز می‌نماید. اما عواملی باعث حذف بسیاری از این سازها شده‌است.
این نکته که در طیّ تاریخ، ابزارهای موسیقی دست‌خوشِ دگرگونی می‌شوند و در برخی‌موارد سازی به‌طور کلّی از یک فرهنگ موسیقایی حذف، و سازی دیگر جایگزین آن می‌شود یکی از مسائل مهم تاریخِ موسیقی است.
دکتر نرگس ذاکرجعفری در کتاب حیات سازها در تاریخ موسیقایی ایران، عوامل مؤثر در پیدایش و حیات سازها را به سه گروه تفکیک می‌کند:
- جنبه‌های صوتی
- جنبه‌های اجتماعی
- جنبه‌های تصویری
بدیهی‌ست که مهم‌ترین ویژگی یک ساز، تولید صدای موسیقایی‌ست و این ویژگی مهم‌ترین عامل حیات و ماندگاری آن ساز به شمار می‌آید.
از طرفی امکان پیدایش و دوام یک ساز در جامعه یا فرهنگی خاص، به نیازهای اجتماعی، از جمله نیازهای مذهبی، سیاسی، نفوذ عوامل بیگانه و موقعیت‌های کاربردی یک ساز بستگی دارد.
برای مثال با شروع حکومت صفویه و افزایش فشارهای مذهبی، فراوانی سازهایی چون سه‌تار و تنبور، که صدای ضعیفی دارند و هم به‌دلیل شکل و اندازه در حمل‌ونقل و مخفی‌کردن راحت‌تر است، نشان از اهمیت جنبه‌های اجتماعی بر تداوم یا حذف یک ساز است.
یا با فروکش‌کردن جنگ‌ها و رزم‌های گسترده، نیاز به کَرنا از بین رفت. چرا که کرنا در موقعیت رزم، کاربرد خبررسانی داشته و با حذف آن موقعیت، ساز نیز کاربردش را از دست داده‌است.
از طرفی همیشه سازها به‌عنوان یک شئ تزئینی مورد استفاده بوده‌اند که با تغییر سلیقه احتمالاً ویژگی‌های تصویری یک‌ساز نیز تغییر می‌کرده‌است.
در اهمیت سازشناسی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رشته‌های اتنوموزیکولوژی، استاد محمّدرضا درویشی، موسیقی‌دان و پژوهش‌گر برجسته، در کتاب دائره‌المعارف سازهای ایران چند نکته را ذکر می‌کنند:
نام ساز، نام قطعه‌های تشکیل‌دهندهٔ ساز، اصطلاحات مربوط به تکنیک‌های اجرایی، نام مواد به‌کاررفته در ساختمان ساز، اصطلاحات محاوره‌ای نوازندگان و نام مقام‌ها و آهنگ‌ها می‌تواند زبان‌شناسان را در بررسی گویش‌های رسمی و غیررسمی قوم‌های گونه‌گون و پیگیری نقل و انتقال این واژه‌ها از فرهنگی به فرهنگ دیگر یاری دهد.
همین‌طور سازها می‌توانند به‌عنوان وسایلی که نمایان‌گر ارتباط فرهنگی مردمان مختلف هستند مورد مطالعه قرارگیرند.
بِرونو نِتِل معتقد است مطالعهٔ سازها علاوه‌بر جنبهٔ موسیقایی آن‌ها می تواند به‌عنوان بازمانده‌های تکنولوژیِ یک فرهنگ برای پژوهندگانِ هنرهای تجسّمی و باستان‌شناسان مفید واقع شود.
مورد بعد این‌که حُرمت و تقدّس سازها همیشه امری معمول بوده است که با بررسی و شناخت سازها می‌توان اعتقادات، باورها، آیین‌ها، نمادها و اسطوره‌های یک فرهنگ را بهتر و بیش‌تر شناخت.
در گذشته سازهایی در ایران رواج داشته که در حال حاضر به‌جز چند نام اثری از آن‌ها به‌جا نمانده و فقط برخی از این سازها گویی اقبال‌شان از بعضی دیگر بلندتر بوده که حداقل نامی از آن‌ها در برخیْ ابیات شاعرانِ گذشته آمده است.
یک‌مورد در رابطه با سازهایی که در گذشته وجود داشته و اکنون اطلاعات زیادی از آن باقی نمانده، آرتور کریستن‌سن می‌گوید:
«مردم خراسان بیش‌تر آلتی را در موسیقی به‌کار می‌بردند که هفت تار داشت و آن‌را زنگ ( رنج [زنج]) می‌خواندند.»
یا در کتاب اللّهو و الملاهی نوشتهٔ إبنِ خُردادبِه می‌خوانیم که نایِ سیاه، دونای و چنگ ساختهٔ ایرانیان است.
یا در خوزستان و به‌هنگام کاوش‌های باستانی در تپهٔ چغامیش بین سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ میلادی توسط هلن جِی. کَنتُر و پناس پی. دِلوگاز دو باستان‌شناس آمریکایی، مُهری گِلین یافت شد که به هزارهٔ چهارم قبل از میلاد و دوران ایلامیان مربوط است که یک نوازندهٔ چنگِ منحنی را نشان می‌دهد.
همهٔ این موارد می‌تواند تلنگری باشد که اهمیّت حفظ سازها را بر ما آشکار کند.
اگرچه بعضاً ممکن‌ست مقابله با عواملی که باعث حذف یک ساز و پایان حیات آن می‌شود بسیار پیچیده و حتّی ناشدنی باشد، امّا تلاش برای حفظ آن نباید فراموش شود.
خنیاگر نیز که یک رسانهٔ یادگیری فرهنگ و هنر است در حدّ بضاعت خود برای حفظ و اشاعهٔ سازهایی که در محافل رسمی کم‌تر بدان‌ها پرداخته شده است می‌کوشد، و با دعوت از اساتید برجستهٔ این سازها، مجموعه‌هایی شامل فیلم‌های ازپیش‌ضبط‌شده آماده کرده و در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.
فهرست تمامی مجموعه‌های آموزشی سازهای نواحی را از لینک زیر ببینید.
آموزش سازهای نواحی در وب‌سایت خنیاگر
منابع
ذاکرجعفری، نرگس
۱۳۹۶ || حیات سازها در تاریخ موسیقایی ایران (از دورهٔ ایل‌خانیان تا پایان صفویه)، تهران، ماهور، چاپ اول
مشحون، حسن
۱۳۸۸ || تاریخ موسیقی ایران، تهران، فرهنگ نشر نو، چاپ دوم
درویشی، محمّدرضا
۱۳۹۰ || دایره‌المعارف سازهای ایران، جلد اوّل، تهران، ماهور، چاپ چهارم
تهماسبی، ارشد
۱۴۰۰ || چگونگی موسیقی ایران (کندوکاوی در گونه‌های موسیقی)، تهران، ماهور، چاپ اوّل