تکنیک‌های سه‌تار به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند. تکنیک‌های دست راست یا مضراب و تکنیک‌های دست چپ یا انگشت‌گذاری. از آن‌جا که کیفیت نوازندگی سه‌تار در کنار حس و حال خوب، بسیار به چگونگی نواختن تکنیک‌های سه‌تار ارتباط دارد، در این مقاله با تکنیک‌های سه‌تار آشنا می‌شویم و به صورت جداگانه تمام تکنیک‌های سه‌تار برای دست راست و تکنیک‌های سه‌تار برای دست چپ یا همان تکنیک‌های مضراب و انگشت‌گذاری سه‌تار را معرفی می‌کنیم.
تکنیک‌های سه‌تار | دست راست (تکنیک‌های مضراب)
هر سازی با وسیله‌ای خاص به صدا در می‌آید که به آن مضراب می‌گویند. مضراب هر ساز می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد. سه‌تار را با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست می‌نوازند. در واقع ناخنِ انگشتِ اشارهٔ ما همان مضراب است که با خم کردن انگشت اشاره و حرکت دادن آن، گوشهٔ ناخن به سیم‌ها برخورد می‌کند و سه‌تار به صدا درمی‌آید. برای تولید صداهای مختلف با دست راست تکنیک‌های مختلفی توسط نوازنده به کار برده می‌شود. این تکنیک‌ها مربوط به انواع مضراب است که از هرکدام از مهم‌ترین تکنیک‌های سه‌تار است. در ادامه انواع مضراب را خواهیم شناخت. با این توضیح که در این مقاله منظور از «مضراب» همان انگشت اشارهٔ دست راست است.
مضراب راست
در اجرای مضراب راست که در نُت‌نگاری با این علامت ( ۸ ) مشخص می‌شود، انگشت اشارهٔ دست راست از حالت باز به سمت کفِ دست حرکت می‌کند تا نرمی انگشت نوک انگشت اشاره به ماهیچهٔ زیر شَست برخورد کند. مضراب راست متداول‌ترین مضراب است. درواقع ساده‌ترین، پایه‌ای‌ترین و در عین حال از مهم‌ترین تکنیک‌های سه‌تار نوازی‌ست.
مضراب چپ
می‌توان مضراب چپ را برعکس مضراب راست دانست. مضراب چپ که با علامت ( ۷ ) نوشته می‌شود، برای اجرایش باید انگشت اشاره را از داخل دست (حالت بسته) به سمت بیرون پرتاب کرد.
دُرّاب
دُرّاب درواقع سه مضراب پشت سر هم است اما با ملاحضاتی خاص؛ راست، چپ، راست. باید توجه داشت که دراب از مهم‌ترین تکنیک‌های سه‌تار است که با سه مضراب مستقل راست، چپ، راست که پشت سر هم اجرا شود متفاوت است. در دراب ابتدا مضراب با قدرت و دامنهٔ کم راست و چپ خفیفی روی سیم اجرا می‌شود و سپس بلافاصله مضراب راستِ اصلی با قدرت نواخته می‌شود. به این‌صورت که در هنگام اجرای دراب، دو صدای اول یعنی مضراب راست و مضراب چپ بسیار نرم است و مضراب اصلی درواقع مضراب راست آخری‌ست. صدای این سه حرکت در هم ادغام شده و تکنیک دراب به وجود می‌آید.
شلال
تعداد مضراب‌های شَلال یا شِلال، چهار است. راست، چپ، راست، چپ. سه مضراب اول مانند تکنیک ریز، نرم و آهسته اجرا شده و بلافاصله به مضراب آخر که چپ قوی‌ست متصل می‌شود.
شستِ دست راست
برای مرتعش کردن سیم بم (بالاترین سیم) در سه‌تار، از انگشت شست دست راست، که به سیم بم نزدیک است، استفاده می‌شود. این تکنیک سه‌تار به این‌صورت اجرا می‌شود که با نوازنده با نرمی هرچه تمام‌تر با پوست انگشت شست دست راست سیم را مرتعش می‌کند. در اجرای این تکنیک معمولاً صدای سیم سوم را نمی‌شنویم. این تکنیک در نت‌ها با علامت ( + ) یا بعضاً به صورت یک «+» زیر علامت مضراب راست «۸» درج می‌شود.
ریز
نام‌گذاری مضراب ریز که از مهم‌ترین تکنیک‌های سه‌تار است، احتمالاً به این دلیل بوده که حرکت مضراب در آن با دامنه‌ای کم صورت می‌گیرد. مضراب ریز درواقع به صدای پیوسته و ممتدی که در اثر تداوم ارتعاش سیم توسط نواختن متوالی مضراب راست و چپ گفته می‌شود. پس اگر مضراب راست و چپ را به صورت متوالی و سریع با دامنهٔ کم اجرا کنیم، ریز نواخته‌ایم.
تک‌ریز
از به هم پیوستن مضراب راست با مضراب ریز، تک‌ریز به جود می‌آید. ابتدا یک مضراب راستِ قوی نواخته می‌شود و برای لحظه‌ای بسیار کوتاه توقف می‌کنیم و در ادامه شروع به نواختن ریز می‌کنیم. بسیار مهم است که بدانیم در تکنیک تک‌ریز، مضراب ریزی که در ادامهٔ مضراب راست نواخته می‌شود با مضراب چپ شروع می‌شود.
ویبراسیون دست راست
تکنیک ویبراسیون دستِ راست تکنیک دیگری‌ست که در این مقاله به آن می‌پردازیم. در این تکنیک پس از اجرای مضراب و در طولِ زمانِ کششِ صدای مورد نظر، با انگشتِ انگشتری و بعضاً انگشت کوچک و نرمیِ تیغهٔ دست راست که روی صفحهٔ ساز قرار دارند، به صورت متناوب فشار نسبتاً کمی وارد می‌کنیم. نتیجهٔ آن این‌ست که طنین صدای ساز، حالتی موّاج‌گونه به خود می‌گیرد. به این تکنیک که معمولاً در نت‌نگاری‌ها اشاره‌ای به آن نمی‌شود «مالش» هم می‌گویند و بیش‌تر به عنوان شِگِردی در تک‌نوازی که به عهدهٔ سلیقه و مهارت نوازنده است شناخته می‌شود.
تک‌سیم
از دیگر تکنیک‌های سه‌تار با دست راست تکنیک تک‌سیم یا اجرای بدون واخوان است. توضیح این‌که سیمِ واخوان در ساز سه‌تار به سیمی گفته می‌شود که با نواختن هر مضراب، صدای آن نیز در زمینهٔ صدای اصلی ایجاد می‌شود که معمولاً سیمِ بالایی‌ست. یعنی اگر مضرابی به سیم اول بنوازیم و صدای سیم دوم هم شنیده شود می‌توان گفت سیم دوم برای سیم اول، واخوان است. با این توضیح، در تکنیک تک‌سیم مضراب را به گونه‌ای می‌نوازیم که با سیم واخوان برخورد نکند و فقط سیم موردنظر که مضراب به آن برخورد کرده به صدا درمی‌آید. البته برای این منظور باید تغییر اندکی در وضعیت قرارگرفتن دست راست ایجاد کنیم. نواخته‌های استاد احمد عبادی را می‌توان از شاخص‌ترین استفاده از این تکنیک به شمار آورد.
پوش، باز
بعضی از تکنیک‌های سه‌تار به وفور توسط نوازندگان اجرا می‌شود اما بعضاً نام آن در کتاب‌های آموزشی یا نت‌نگاری‌ها دیده نمی شود. تکنیک «پوش» و تکنیک «باز» از آن جمله است. جابه‌جایی مضراب یا جابه‌جایی دست به صورت افقی در امتداد صفحهٔ سه‌تار (محل معمول نواختن مضراب) را پوش و باز می‌گویند. این نام‌ها توسط استاد علی‌نقی وزیری انجام شده است.
در تکنیک پوش (پوشیده)، مضراب از محلی که جایگاه معمول مضراب‌زدن است، چهار سانتی‌متر جلوتر یعنی رو به دستهٔ ساز برده می‌شود و مضراب نواخته می‌شود.
در تکنیک باز، که منظور ضدِ پوشیده است مضراب به جای اصلی خود باز می‌گردد.
خَراش
تکنیک خراش که در نوازندگی تار معمول است را می‌توان در سه‌تار نیز استفاده کرد. به این‌صورت که انگشت اشارهٔ دست راست، حالت مضراب چپ به خود می‌گیرد و ناخن را روی تمام سیم‌ها از بم به سیم اول (بالا به پایین) کشیده می‌شود. خراش از آن دست از تکنیک‌های سه‌تار است که سرعت اجرای آن به سلیقهٔ نوازنده و زمان درنظر گرفته شده برای اجرای خراش است. البته باید به گونه‌ای باشد که سیم‌ها پی‌درپی و بدون فاصله مرتعش شوند و صدای هر سیم نیز به صورت مستقل شنیده شود.
تکنیک‌های سه‌تار | دست چپ (تکنیک‌های انگشت‌گذاری)
تکیه
تِکیه از آن دست تکنیک‌های سه‌تار است که انواع مختلفی دارد. اما در حالت سادهٔ آن ایجاد یک ضربهٔ سریع در زمانی بسیار کوتاه روی سیم به وسیلهٔ انگشت دوم یا سوم یا چهارمِ دست چپ و برداشتن سریع انگشت است. در این تکنیک ابتدا نُتی که روی آن علامت تکیه (o) گرفته اجرا می‌شود و سپس با یکی از انگشت‌های ذکر شده، که البته انگشت سوم مرسوم‌تر است، به سیم ضربه زده و بلافاصله به اجرای ادامهٔ قطعه پرداخته می‌شود. اجرای این ضربه باید در زمانی بسیار کوتاه انجام شود. یعنی اجرای تکیه نباید باعث اختلال در ضرب شود. لازم به ذکر است که این تعریف از تکنیک تکیه بین تمام نوازندگان مشترک است اما دربارهٔ صدای حاصل از اجرای تکیه تفاوت دیدگاه‌هایی بین نوازندگان سه‌تار وجود دارد. در مجموعهٔ آموزش سه‌تار خنیاگر انواع تکیه و بررسی صداهای حاصل از اجرای این تکنیک آموزش داده شده است.
کَنده (کَندن)
در این تکنیک، بدون مضراب و با انگشت‌های دست چپ، سیم مرتعش می‌شود. کنده یا کندن به دو صورت اجرا می‌شود:
- الف) کشیدن سیم به سمت پایین توسط انگشتِ مشخص‌شده و رها کردن آن.
فرض کنید انگشت اول روی پردهٔ «فا» نگه داشته شده است. نوازنده بدون این‌که مضرابی بنوازد با انگشتِ دوم دست چپ، سیم را می‌کَنَد. و صدای نت «فا» شنیده می‌شود.
- ب) در این‌حالت، سیم، توسط انگشتی که آزاد است کنده می‌شود.
فرض کنید انگشت دوم روی پردهٔ «دو» قرار گرفته‌است. و انگشت سوم با ضربه‌ای در محل پردهٔ «ر» سیم را می‌کند.
پنجه‌کاری
این تکنیک درواقع از تکنیک‌های سه‌تار در سطح پیشرفته است که با نام «کنده‌کاری» نیز شناخته می‌شود. تکنیک پنجه‌کاری، ترکیبی از کنده‌های متوالی‌ست. انواعی مثل «دو کنده» یا «سه کنده» دارد.
سینه‌مال
تکنیک سینه‌مال از تکنیک‌های سه‌تار در هنگام اجرای، تحریر است. این تکنیک را می‌توان این‌گونه تعریف کرد که اگر هم‌زمان با اجرای پنجه‌کاری، تغییر پوزیسیون نیز انجام شود نوعی تحریر به وجود می‌آید که آن‌را سینه‌مال می‌گویند. سینه‌مال در واقع جمله‌ای‌ست پایین‌رونده. البته از لحاظ تکنیکی، نوع بالارونده‌ٔ این تحریر نیز قابل اجراست. استاد حسین علیزاده در برخی اجراهای خود از آن استفاده کرده است. تکنیک سینه‌مال نیز از آن دست تکنیک‌های سه‌تار است که انواع مختلفی دارد.
شستِ دستِ چپ
گاهی اوقات برای انگشت‌گذاری روی سیم بم، از انگشت شستِ دستِ چپ استفاده می‌شود. برای این منظور با تغییر وضعیت مچ دست چپ، انگشت شست تا روی دستهٔ ساز و بالای سیمِ بم جلو کشیده می‌شود و سپس با خم کردنِ بندِ اولِ انگشتِ شست، آن را روی سیم و پشت پردهٔ مورد نظر قرار می‌گیرد.
اشاره
صدایی را که بدون نواختن مضراب و تنها با ضربهٔ یکی از انگشت‌های دستِ چپ اجرا می‌شود را «اشاره» می‌نامند. فرض کنید انگشت اول روی پردهٔ سل قرار گرفته و با یک مضراب، سیم به ارتعاش در‌آمده و نت سل شنیده می‌شود. در حالی که سیم در ارتعاش است انگشت دوم روی پرده لا گذاشته می‌شود. در این حالت بدون مضراب زدن صدای نت لا نیز شنیده می‌شود. تکنیک اشاره را از لحاظ حرکت ملودی می‌توان به دو نوع تقسیم کرد. بالارونده و پایین‌رونده.
کمان
اشارهٔ سریع به صدای بم‌تر و بازگشت به صدای اصلی با طنین یک مضراب را کمان می‌گویند. تکنیک کمان را با علامت ( U ) مشخص می‌کنند. اجرای این تکنیک بلافاصله پس از اجرای مضراب و توسط انگشت‌های دست چپ انجام می‌گیرد و مضراب در آن نقشی ندارد. یعنی پس از هرکدام از مضراب‌های معرفی شده می‌توان تکنیک کمان را اجرا کرد.
تریل
تکنیک تِریل از مهم‌ترین تکنیک‌های سه‌تار است. علامت این تکنیک در نت‌نگاری‌ها ( tr ) است و به معنای ریزی است که به صورت پی‌درپی با صدای زیرتر اجرا شود. به این ترتیب که مضراب‌های راست روی نت اصلی و مضراب‌های چپ روی صدای زیرتر (نت‌های بعدی) اجرا شوند. استاد حسین علیزاده در کتاب‌های آموزش تار و سه‌تار به این تکنیک «ریزاشاره» گفته‌اند.
پژواک
تکنیک پژواک را می‌توان همان اجرای تریل با اولین پردهٔ زیرتر دانست؛ البته بدون اجرای ریز. یعنی پس از اجرای یک مضراب، دست چپ مانند اجرای تریل تا پایانِ زمانِ مقرر و به صورت پی‌درپی به صدای زیرتر اشاره می‌کند.
سخن آخر
شناخت نام و تعریف تکنیک‌های سه‌تار نقش بسیار مهمی در رشد هنری و مهارتی نوازنده دارد. این آگاهی باعث می‌شود نوازنده بتواند اجرای دقیق‌تر، حرفه‌ای‌تر و بیان‌مندتری داشته باشد و همچنین درک بهتری از علائم و اصطلاحات موجود در نت‌ها و کتاب‌های آموزشی پیدا کند. با شناخت این تکنیک‌ها، فرد می‌تواند حالت‌های مختلف احساسی را در موسیقی ایجاد کند، سریع‌تر و مؤثرتر آموزش ببیند، و بهتر به توصیه‌های استاد یا مطالب آموزشی پاسخ دهد. همچنین توانایی تحلیل اجرای دیگر نوازندگان و قطعات موسیقی افزایش می‌یابد و درک عمیق‌تری از نحوهٔ ایجاد صداها و جلوه‌های خاص در موسیقی به دست می‌آید. برای آهنگسازان نیز این شناخت بسیار ارزشمند است، چرا که کمک می‌کند قطعاتی بنویسند که نه‌تنها از نظر تکنیکی قابل اجرا باشند، بلکه از لحاظ هنری نیز تأثیرگذار و زیبا باشند.
در مجموعهٔ آموزش سه‌تار خنیاگر که در چهار سطح از مبتدی تا ردیف‌نوازی تهیه و منتشر شده، تمام تکنیک‌های نوازندگی ساز سه‌تار به مرور و در مطالب و تمرین‌ها و اتودهای مختلف توسط طینوش بهرامی آموزش داده شده است.
یادگیری تمام تکنیک‌های سه‌تار با کیفیت عالی برای اجرای دقیق، حرفه‌ای و با بیان منحصربه‌فرد لازم است. این‌که بعضی تکنیک‌های سه‌تار را مهم‌تر و برخی را با اهمیت کم‌تر به حساب آوریم موجب می‌شود در یادگیری تعدادی از تکنیک‌ها دقت و وقت کافی را نگذاریم. پس لازم است بدون این‌که تکنیک‌های سه‌تار را از نظر اهمیت رده‌بندی کنیم همه را به درستی بیاموزیم.
یادگیری همهٔ تکنیک‌های یک ساز ضروری است چون باعث می‌شود بتوانیم با تسلط کامل، بیان موسیقایی غنی‌تر، اجرای حرفه‌ای‌تر و درک عمیق‌تری از موسیقی داشته باشیم.
یادگیری تمام تکنیک‌های سه‌تار به صورت مرحله به مرحله در طی آموزش رخ می‌دهد. اما با فرض این‌که توقفی در روند آموزش اتفاق نیفتد، تمام تکنیک‌های سه‌تار را می‌توان در عرض ۱۸ ماه آموخت.