نحوه نت خوانی در سه تار

نت‌خوانی سه‌تار، در یادگیری سه‌تار از اهمیت زیادی برخوردار است. زیرا یکی از دشوارترین مراحل هنرجویانی که در ابتدای مسیر آموزش سه‌تار هستند، نت‌خوانی سه‌تار است. “نت”، الفبای موسیقی است؛ پس برای یادگیری، خواندن و نوشتن هر زبانی، باید ابتدا الفبای آن زبان را آموخت. پیش‌تر پرسش‌های متداول درباره آموزش سه‌تار خنیاگر را تهیه کرده‌ایم که پیشنهاد می‌دهیم این مطلب را نیز بخوانید. در ادامهٔ این مقاله، با نت‌خوانی سه‌تار آشنا خواهیم شد.

۱. آشنایی با نت‌های موسیقی در نت‌خوانی سه‌تار

به طور کلی در موسیقی هفت عدد نت، با نام‌های زیر وجود دارند که از سمت چپ به راست خوانده می‌شوند که این نام‌ها در نت‌خوانی سه‌تار بدون هیچ تغییری استفاده می‌شود.

سی    لا      سُل       فا         می     رِ      دو

Do      re      mi      fa      sol      la      si

C       D        E         F         G      A       B

۲. نت‌خوانی سه‌تار و پنج خط حامل

در خصوص نت‌های موسیقی، وقتی علائم و نشانه‌ها معنا پیدا می‌کنند که روی ۵ خط موازی، با فواصل یکسان قرار می‌گیرند. این خطوط در تمام صفحات موسیقی، در چندین ردیف پشت سر هم و با فواصل یکسان امتداد پیدا کرده‌اند. خطوط حامل، نت‌های موسیقی را، در روی و بین خود حمل می‌کند. از این رو به آنها خطوط حامل گفته می‌شود.

۳. کلید موسیقی در نت‌خوانی سه‌تار

اولین علامتی که روی خطوط حامل نوشته یا کشیده می‌شود، “کلید” است. این کلید به شما می‌گوید که، خطوط و فواصلی که بر روی خطوط حامل قرار دارند برابر با چه نت‌هایی هستند. معمولاً در نت‌خوانی سه‌تار همیشه با کلید سل مواجه خواهید شد.

کلید سُل (کلید تریبل)

دلیل نام گذاری کلید سل، این است که به دور خط نت سُل (G)، یک دایره می‌کشد. از این کلید برای نوشتن نت‌های موسیقی اکثر صداها و آواهای موسیقی مانند سوپرانو (Soprano)، متزو سوپرانو (Mezzo-Soprano)، آلتو (alto) و تنور (Tenor)، سازهای چوبی-بادی (مانند فلوت، کلارینت و …)، سازهای زهی (مانند ویالون و گیتار) و سازهای برنجی (مانند ساکسیفون و ترومپت) استفاده می‌شود. همچنین با تمام نت‌های قابل نواختن با دست راست روی پیانو نیز مطابقت دارد. این کلید در نت‌خوانی سه‌تار مهم‌ترین کلید است.

نت‌هایی که بر روی خطوط حامل در کلید سُل نواخته می‌شوند، به ترتیب از پایین به بالا عبارتند از: E، G، B، D و F؛ و نت‌های بین خطوط نیز به ترتیب از پایین به بالا، F، A، C و E هستند.

کلید فا (کلید بأس)

دلیل نام گذاری کلید فا این است که خط حامل نت فا (F) را با قرار دادن دو نقطه در دو طرف این خط معین می‌کند. از کلید فا برای نوشتن نت‌های موسیقی سازهای با تن صدای بم یا پایین (مانند باس، باسون)، سازهای برنجی (مانند ترومبون، توبا) و سازهایی دیگری مانند ویالون سل، یوفونیوم، باریتوم استفاده می‌شود. همچنین قطعات پیانو برای دست چپ نیز معمولاً در کلید فا (F) نوشته می‌شوند. بعضاً در هم‌نوازی‌هایی که ممکن است از چند سه‌تار استفاده و تغییراتی در سه‌تار جهت تولید صدای بم ایجاد شود از این کلید نیز در نت‌خوانی سه‌تار استفاده می‌شود.

نت‌هایی که بر روی خطوط حامل در “کلید فا” نواخته می‌شوند، به ترتیب از پایین به بالا عبارتن از: G، B، D، F و A؛ و نت‌های بین خطوط نیز به ترتیب از پایین به بالا، A، C، E و G هستند.

۴. مایه‌نما (Key Signature) در نت‌خوانی سه‌تار

در سمت راست کلید سل یا فا، قبل از شروع شدن نت‌ها، به وسیله‌ی علائم ♯ و ♭، زیر و بمی نت‌ها مشخص می‌شود. این مجموعه علائم، مایه‌نما نام دارند و در واقع مایه یا تن موسیقی ما را مشخص می‌کنند.

وجود علامت بِمُل (♭) در کنار کلید سل یا کلید فا، به این معنی است که تمامی نت‌ها روی آن خط یا بین این خطوط، باید به صورت بمل (♭)، نیم گام یا نیم پرده به پایین نواخته شوند. بنابرین اگر علامت ♭ در کنار کلید، روی خطی از خطوط حامل قرار بگیرد که مطابق با نت B باشد، تمامی نت‌های B تا انتها باید به صورت “بِمُل” یا B♭ نواخته شوند که در میانه نت B (سی) و نت A (لا) قرار دارد.

علامت دییِز (♯) در کنار کلید سل یا کلید فا، به این معنی است که تمامی نت‌ها روی آن خط یا بین این خطوط، باید به صورت بمل (♯) نیم گام یا نیم پرده به بالا نواخته شوند.

اگر مایه نما مشخص کند که به عنوان مثال، نت سی (B) تا انتها باید به صورت “بِمُل” نواخته شود، یک علامت (♮) پیش از نت B تعیین می‌کند که این نت خاص و دیگر نت‌های B در آن میزان، باید به جای B♭ به صورت B نواخته شوند.

نکتهٔ مهم این‌که در نت‌خوانی سه‌تار، دو علامت دیگر با نام‌های سُری و کُرُن نیز اضافه می‌شود. این دو علامت مختص موسیقی ایرانی‌ست که ابداع استاد علی‌نقی وزیری‌ست.

۵. میزان‌نما (Time Signature) در نت‌‌خوانی سه‌تار

در سمت راست “مایه‌نما” (در صورت وجود) “میزان نما” قرار دارد. میزان‌نما به طور ثابت، از دو عدد تشکیل شده و شبیه به یک کسر می‌باشد. ممکن است تا انتهای یک قطعه موسیقی، ثابت بماند و یا ممکن است در فواصل زمانی مختلف، تغییر کند.

عدد بالا: میزان ضرب در هر “میزان” را مشخص می‌کند. برای مثال اگر میزان نما ¾ باشد، به این معنی است که در هر میزان، ۳ ضرب وجود دارد.

نکته: “میزان” توسط خطوطِ عمود بر خطوط حامل، مشخص می‌شود. به این خطوط، خط میزان می گویند.

عدد پایین: نت یک ضربی را مشخص می‌کند. این عدد معمولاً ۴ است و بدان معناست که هر “نت سیاه یا ¼ ” (گام بعدی را بخوانید)، معادل یک ضرب است. همچنین اگر ۲ باشد، در آن هر “نت سفید یا ½ “، معادل یک ضرب است و اگر ۸ باشد، هر نت چنگ یا ۸/۱ معادل یک ضرب است.

۶. در نت‌خوانی سه‌تار با توجه به میزان نما، نت‌ها را بنوازید و به موقع سکوت کنید

حال می‌توانید تمامی نت‌ها را روی خطوط حامل بخوانید و کلید، “مایه نما” و “میزان نمای” هر قطعه موسیقی را تشخیص دهید، اما هنوز معنای علائم مختلفی را که روی خطوط و لا به لای خطوط قرار می‌گیرند را نمی‌دانید. برای شکل گیری یک قطعه موسیقی، صدای هر نت موسیقی در هر میزان، باید به اندازه معینی ادامه پیدا کند؛ و همچنین در لا به لای این نت‌ها، باید در فواصل زمانی معینی، سکوت وجود داشته باشد. سکوت یعنی در این فواصل، هیچ نتی نواخته نشود. علائم گوناگونی برای نشان دادن مدت زمان کشش نت و سکوت‌ها وجود دارد که در ادامه، به بحث در مورد آنها خواهیم پرداخت. البته پیشنهاد می‌شود حتماً به مجموعهٔ آموزش الفبای موسقی مراجعه کنید و تمام این مطالب و مواردی بیش‌تر را به سادگی بیاموزید.

انواع نت‌ها

• نت گرد: به شکل دایره‌ای در بین خطوط حامل قرار می‌گیرد و در میزان ۴/۴ به اندازه ۴ ضرب ادامه پیدا می‌کند یا کشیده می‌شود. نت گرد برای دیگر نت‌ها واحد مبنایی است؛ به این معنی که میزان کشش دیگر نت‌ها نسبت به این نت سنجیده می‌شود.
• نت سفید: از لحاظ ارزش زمانی، ½ نت گرد محسوب می‌شود. نت سفید به صورت یک دایره و یک خط راست در خطوط حامل قرار می‌گیرد. این خط راست می‌تواند در سمت راست به سوی بالا یا در سمت چپ به سوی پایین کشیده شود. در یک میزان ۴/۴، صدای نت سفید به اندازه ۲ ضرب ادامه پیدا می‌کند.
• نت سیاه: از لحاظ ارزش زمانی، ¼ نت گرد محسوب می‌شود. یک دایره سیاه رنگ تو پر است که یک خط مستقیم از یک سمت آن به پایین کشیده شده است. در یک میزان ۴/۴، صدای نت سیاه معادل ۱ ضرب می‌باشد.
• نت چنگ: از لحاظ ارزش زمانی، ۸/۱ نت گرد محسوب می‌شود. در یک میزان ۴/۴، صدای نت سیاه معادل ½ ضرب خواهد بود. نت چنگ شبیه به نت سیاه است، تنها در انتهای آن، یک دم یا یک پرچم وجود دارد که به سمت خطوط حامل خمیده می‌شود.
• نت دولا چنگ: ارزش زمانی این نت ۱۶/۱ یک نت گرد است و در یک میزان ۴/۴ صدای نت دولاچنگ معادل ¼ خواهد بود. نت دولاچنگ شبیه به نت چنگ است، با این تفاوت که در انتهای آن دو پرچم وجود دارد.

انواع سکوت‌ها

• سکوت گرد: یک مستطیل سیاه رنگ است که از خط حامل دوم به پایین آویزان شده. از لحاظ ارزش زمانی، معادل با یک نت گرد است. هرچند که در موقعیت‌هایی به معنای سکوت در کل میزان است؛ حتی اگر نت گرد به معنای این میزان کشش نباشد. برای مثال در میزان ¾ نت گرد نمی‌تواند استفاده شود، چون برای یک میزان، بزرگ است و در آن نمی‌گنجد. با این وجود، سکوت گرد (سکوت کامل) گاهی برای نشان دادن سکوت در کل میزان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• سکوت سفید: یک مستطیل سیاه رنگ که روی خط حامل سوم به سمت بالا می‌نشیند و ارزش زمانی‌اش به اندازه نت سفید می‌باشد.
• سکوت سیاه: یک علامت و طرح منحصر به فرد شبیه به یک پرنده دارد به یک سو به پرواز در آمده است. گاهی این علامت به شکل آینه تصویر “سکوت چنگ” نشان داده می‌شود.
• سکوت چنگ: یک خط اریب که در انتهایش چیزی شبیه به پرچم به سمت چپ و مابین خطوط حامل دوم و سوم کشیده شده است. ارزش زمانی سکوت چنگ معادل نت چنگ است.
• سکوت دولاچنگ: شبیه به سکوت چنگ است، تنها با این تفاوت که یک پرچم دیگر در زیر پرچم اول و مابین خطوط حامل سوم و چهارم دارد. ارزش زمانی سکوت دولاچنگ، معادل یک نت دولاچنگ است.

نت نقطه‌دار

وقتی یک نقطه در کنار یک نت یا یک سکوت قرار می‌گیرد، باید به اندازه نصف ارزش زمانی آن نت، به آن اضافه شده و سپس نواخته شود.

برای مثال: یک نقطه در کنار نت سفید، به این معنی است که آن نت باید به اندازه ۳/۲ یک نت سفید معمولی ادامه پیدا کند. از آنجایی که یک نت سفید در میزان ۴/۴ معادل دو ضرب می‌باشد، پس با یک نقطه در کنارش این نت باید ۳ ضرب ادامه پیدا کند.

نت‌ها و سکوت‌هایی با زمان‌های کوتاهتر وجود دارند، از همان الگوی نت‌های چنگ و دولا چنگ پیروی می‌کنند. این‌ها بخشی از اصطلاحات موسیقی‌ست که در نت‌خوانی اهمیت دارد.

نت‌خوانی سه‌تار

حتما می دانید که ساز سه تار، دارای ۴ سیم است. کوک اصلی سه تار به این شکل است: سیم اول “سیم دو”، سیم دوم “سیم سل” و سیم های سوم و چهارم یا سیم های که بشکل جفتی هستند “دو – دو” هستند. کوک های دیگری هم برای سه تار وجود دارد، اما کوک اصلی سه تار که ما در این مقاله آن را مبنا قرار می دهیم، همین کوک “دو – سل – دو – دو” است و برای پیچیده نشدن موضوع به سایر کوک ها نمی پردازیم.

اما با تسلط بر همین کوک، قادر خواهید بود کوک های دیگر را نیز به سادگی فرا بگیرید. در جدول پایین، نام پرده ها، از قسمت بالای دسته تا پایین آن مشخص شده است. البته در نظر بگیرید که این جدول تنها محل پرده ها بر روی سیم اول و دوم را نشان می دهد. پرده بر روی سیم های بم، کاملا مشابه سیم اول است. با نگاه کردن به این جدول می توانید نام تمامی پرده ها به همراه جایگاه آنها بر سیم های مختلف سه‌تار را مشاهده کنید.

برای یادگیری سه‌تار آماده هستی؟ روی تصویر زیر کلیک کن و ایمان داشته باش که خیلی زود به نوازنده‌ی ماهر و مسلطی تبدیل خواهی شد.