همیشه از ارتباط عاطفی نوازنده با ساز حکایات زیادی شنیده‌ایم که حتی به نام‌گذاری روی ساز هم رسیده است. این کار در تاریخ موسیقی ایران بسیار فراگیر بوده و همین نشان‌دهندهٔ اهمیت دقت در خرید ساز است. اولین سازی که توسط هنرجوی مبتدی تهیه می‌شود احتمالاً سال‌های سال همدم‌اَش خواهد بود و حتی با تعویض ساز، آن ساز همیشه جایگاه ویژه‌ای خواهد داشت. در مطلب پیشِ‌رو سعی شده با پرداخت کامل به راهنمای خرید سهتار شاخص‌های شناخت یک سهتار خوب معرفی شود تا هنرجوی مبتدی بتواند خود از عهدهٔ خرید سهتار برآید.
انواع سهتار
طول تقریبی سهتار بین ۸۴ تا ۸۸ سانتی‌متر متغیر است. از نظر قطر عرضیِ صفحه و عمقِ
کاسه به چهار دستهٔ سهتار کوچک، سهتار معمولی، سهتار کاسه‌کوچک و سهتار کاسه‌بزرگ تقسیم می‌شود.
- سهتار کاسه‌بزرگ:
سهتار کاسه‌بزرگ برای مردان و افرادی که دست‌های بزرگ دارند مناسب است.
با توجه به این‌که عرض صفحه و عمق کاسه حدود ۲ سانتی‌متر بزرگ‌تر از سهتار معمولی‌ست، طول دسته و فاصلهٔ پرده‌ها نیز اندکی بیش‌تر است. البته حجم صدا در این نوع سهتار بیش‌تر و بم‌تر است.
- سهتار کاسه‌کوچک:
در مقایسه با سهتار معمولی عرض صفحه و عمق کاسه حدود ۲ سانتی متر کم‌تر است. در نتیجه طول دسته و فاصلهٔ پرده‌ها کم‌تر می‌شود و صدای زیرتری و کم‌حجم‌تری تولید می‌‌کند.
این نوع سه تار مناسب خانم‌ها و اشخاص با جثهٔ کوچک است.
- سهتار معمولی:
منظور از این نوع سهتار، سازی‌ست که اندازهٔ طول دسته، عمق کاسه، عرض صفحه و پرده‌بندی‌ها مطابق با استاندارد معمول سهتار باشد.
- سهتار کوچک:
این نوع سهتار مناسب کودکان تا سن ۷ است.
شاخص‌های شناخت
مهم‌ترین معیار خرید سهتار «صدا»ست. بعد از آن، «ماندگاری» صدا.
از آن‌جا که هر دوی این موارد از عهدهٔ یک هنرجوی مبتدی خارج است، می‌توان با دقت در ویژگی‌های ساختاری و ظاهری ساز، سه‌تاری را تهیه کرد که کیفیت صوتیِ مطلوبی نیز داشته‌باشد.
پس هنگام خرید به نکات زیر توجه کنید:
- در هیچ‌یک از اجزای سهتار و نیز محل اتصال آن‌ها نباید تَرَک، بازشدگی و ناهمواری باشد.
- به‌صورت چشمی توجه کنید که صفحه و کاسه و دستهٔ سهتار حول محورِ طولی متقارن باشد.
- دستهٔ سه تار بدونِ خم و انحنا و اصطلاحاً خوش‌دست باشد.
- وزن ساز مناسب باشد. یعنی نه آن‌قدر سنگین باشد که موجب خستگی و افت تکنیک شود و نه آن‌قدر سبک که، به اصطلاح، از دست فرار کند.
- سه تار باید گرانیگاه مناسبی داشته‌باشد. یعنی سنگینی دسته به حدّی نباشد که در هنگام نوازندگی به‌خصوص در پایین دسته، کاسهٔ ساز به طرف بالا برود.
کهنگی و فرسودگی
نوازندگی مداوم و البته صحیح سهتار معمولاً موجب بهترشدن صدای آن می‌شود. به همین دلیل بیش‌تر سه‌تارهای کهنه و کارکرده، در مقایسه با سه‌تارهای نو، صدای گرم‌تر و جااُفتاده‌تری دارند.
نکتهٔ مهم این‌که باید موضوع کهنگی را از فرسودگی متمایز کرد.
ممکن است هر سهتار کهنه‌ای ساز خوبی باشد اما هیچ سهتار فرسوده‌ای ساز خوبی نیست.
مُهر سازندهٔ ساز
سازندگان سهتار در گذشته نام خود و تاریخ ساخت ساز را روی ساز حک می‌کرده‌اند.
بعضاً درون کاسه یا روی صفحه.
امروزه نیز معمولاً سازندهٔ ساز، نام یا برند شخصی خود را روی سردستهٔ ساز مُهر می‌زند.
برخی از سازندگان، برای درجه‌بندی کیفیِ ساخته‌های خود، سه‌تارهایشان را به تعداد مُهرهایی که می‌زنند از یکدیگر متمایز می کنند. (مثلاً سهتار یک مُهر، سهتار دو مُهر و…)
چپ‌دست‌ها
خرید سهتار برای افراد چپ‌دست، که نزدیک به ۱۰درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند، بعضاً چالش‌هایی به همراه دارد که موجب سردرگمی می‌شود.
برخی فکر می‌کنند سه‌تارهای معمول و مرسوم برای نوازندگی اشخاص راست‌دست طراحی و ساخته شده‌اند و مناسب چپ‌دست‌ها نیست.
برخی نیز تأکید دارند که افراد چپ‌دست می‌توانند به شیوهٔ مرسوم آموزش ببینند. (مانند راست‌دست‌ها)
نمی‌توان نسخهٔ واحدی برای همگان تجویز کرد چرا که نوازندگان بسیار زیادی که به‌صورت حرفه‌ای نوازندگی می‌کنند، چپ‌دست هستند و بدون هیچ تغییری در ساختار سهتار به مانند راست‌دست‌ها می‌نوازنند.
اما اشخاص چپ‌دست زیادی هم معتقدند که ابتدا به شیوهٔ مرسوم و مانند راست‌دست‌ها نوازندگی را شروع کرده‌اند اما بعد از مدتی به علت عدم پیش‌رفت با تغییر ساختار ساز، سه‌تاری مناسب نوازندگی چپ‌دست به سازندهٔ ساز سفارش داده‌اند.
اما باید توجه داشت که سازندهٔ ساز بسیار باید در کار خود ماهر باشد تا بتواند ساز با کیفتی مناسب چپ‌دست بسازد.
سازندگان سهتار
متأسفانه نام سازندگان سهتار در پیش از دورهٔ قاجار را نمی‌دانیم ولی از دورهٔ قاجار و بعد از آن، سه‌تارسازانی مانند حاج طاهر، استاد فرج‌الله، مَلکُم دانیالیان، جعفر و عباس صنعت، رمضان‌علی شاهرخ، محمود حکیم‌هاشمی مشهور به هاشمی از معروف‌ترین سازندگان سهتار هستند.
نکتهٔ آخر
در حال حاضر، عموم سازندگان ساز، استانداردهای حداقلی و اولیه را رعایت می‌کنند.
کم پیش می‌آید که سازی مثلاً از نظر جنس چوب یا اتصالات در شرایط نامناسبی باشد. سازهای موجود در فروشگاه های معتبر معمولاً این استانداردها را دارند.
مسئله بعد صداست که آن هم البته شاخص دقیقی ندارد. هم کیفیت صدا مهم است و هم رنگ صدا. ممکن است صدای سازی بسیار هم با کیفیت باشد اما مطابق سلیقه خریدار نباشد.
برای موضوع صدا، فعلا نیازی به وسواس نیست. اگر ساز از نظر کیفیت ساخت استاندارد باشد، به احتمال زیاد صدای مقبولی هم دارد.
پس برای شروع و خرید اولین ساز خود، چندان وسواس به خرج ندهید، بودجه‌ای معقول کنار بگذارید و از سازنده‌ای که خودتان دوست دارید و ظاهر سازهایش را می‌پسندید یک ساز تهیه کنید.
این سازی که می‌خرید احتمالا تا دو یا سه سال جواب‌گوی تمرینات شما خواهد بود. پس از این مدت خودتان آن‌قدر تجربه کسب کرده‌اید که می‌توانید یک ساز حرفه‌ای را بررسی و خرید کنید.