یادگیری موسیقی مانند هر هنر دیگری نیازمند ابزاری درست و شایسته است. انتخاب ساز مناسب مهم‌ترین و اولین گام در این مسیر است. با توجه به اینکه سه‌تار، قدمت زیادی دارد و در موسیقی ایرانی نیز بسیار محبوب و پرکاربرد است، افراد زیادی را به سوی خود جلب میکند.
چنانچه شما هم جزو علاقه‌مندان این ساز جذاب هستید و به‌دنبال بهترین نوع سه‌تار برای شروع یادگیری آن، به شما پیشنهاد می‌کنیم تا آخر این مقاله با ما همراه باشید. در این‌جا سعی کرده‌ایم با معرفی انواع سه‌تار و بیان ویژگی‌های مطلوب در خرید این ساز، انتخاب را برای شما ساده‌تر و آگاهانه‌تر کنیم.
ظاهر سه‌تار
در ابتدا باید به این نکته اشاره کرد که ظاهر ساز، تأثیری بر کیفیت آن ندارد. ممکن است یک سه‌تار را با انواع چوب‌ها، استخوان‌ها، صدف‌ها و مواد دیگر، تزیین کرده باشند اما کیفیت آن، از سه‌تار دیگری که چنین تزئیناتی را ندارد پایین‌تر باشد. پس می‌توان گفت ظاهر ساز ملاک اصلی در کیفیت ساز نیست.
در این مورد تنها باید دقت داشت که هنگام خرید، سه‌تار در سلامت کافی باشد، یعنی ترک، شکستگی یا ناهمواری روی کاسه و صفحه‌ی آن دیده نشود، دسته بدون خم و انحنا باشد، اتصالات به‌درستی انجام شده باشد، سیم‌ها اعوجاج نداشته باشند، پرده‌ها پوسیده نباشند و به عبارت دیگر، اجزا اصلی سه‌تار همگی در سلامت کامل دیده شوند (برای آشنایی بیشتر با اجزای سه‌تار می‌توانید به مقاله‌ی آشنایی با سه‌تار مراجعه کنید).
جنس مواد به‌کار رفته در سه‌تار
نوع مواد اولیه و مهم‌ترین آن‌ها چوبی که در ساخت ساز به کار می‌رود و همچنین کیفیت ساخت آن، درجه‌ی مرغوبیت ساز را تعیین کرده و وضعیت صدای ساز و طول عمر آن را مشخص میکند. بنابراین هرچه جنس مواد و کیفیت ساخت سه‌تار بالاتر باشد، قیمت سه‌تار نیز گران‌تر خواهد شد.
بهترین چوب برای صفحه‌ی رویی سه‌تار، چوب درخت توت است (معمولاً چوب توت، زرد رنگ است). برای کاسه و دسته‌ی سه‌تار نیز بهترین انتخاب، چوب درخت گردو یا توت است.
هرچه قدمت چوب استفاده شده بیشتر باشد و در کنار آن، گره‌های کمتری نیز در سطح چوب دیده شود، سه‌تارِ با کیفیت‌تر و گران‌تری تولید خواهد شد.
مهارت سازنده‌ی سه‌تار
ممکن است در ساخت یک سه‌تار، از بهترین چوب استفاده شده باشد، اما مهارت و تجربه‌ی سازنده‌ی آن بالا نباشد. سازهایی که سازنده‌ی سرشناسی دارند، قیمت بالاتری داشته و در بین مردم و نوازندگان نیز، بیشتر مطرح و محبوب هستند.
علت این مسأله کاملاً واضح است؛ اگر مهارت به‌کار‌رفته در ساخت ساز بالا باشد، علاوه بر آنکه از ساز صدای بسیار دل‌نشینی بیرون می‌آید، طول عمر آن نیز افزایش خواهد یافت.
سازندگان سه‌تار در گذشته نام خود و تاریخ ساخت ساز را روی ساز حک می‌کردند؛ بعضاً درون کاسه یا روی صفحه. امروزه نیز معمولاً سازنده‌ی ساز، نام یا برند شخصی خود را روی سردسته‌ی ساز، مُهر می‌زند.
گاهی هم سازندگان مختلف برای سهتارهای ساخته شده توسط خود، سطح تعیین می‌کنند. یک مُهر، دو مُهر و سه مُهر نام‌های مرسومی است که سازگرها برای تعیین سطحِ سازی که ساخته‌اند، استفاده می‌کنند. هرچه تعداد مُهر بیشتر باشد، نشان‌دهنده‌ی کیفیت ساخت بالاتر و موادِ مورد استفاده‌ی بهتر است.
البته ممکن است برخی افراد سودجو نیز از مُهر سازگرهای معروف استفاده کنند. برای جلوگیری از افتادن در دام این‌گونه افراد، سه‌تارتان را از خود سازنده یا فروشگاه‌های معتبر خریداری کنید و در صورت امکان، ضمانت سلامت و اصل بودن ساز را هم از فروشنده بخواهید.
انتخاب نوع سه‌تار
سه‌تار را می‌توان براساس معیارهای مختلف به دسته‌های متعدد تقسیم کرد. یکی از این رده‌بندی‌ها، بر مبنای «سطح نوازندگی» است که در آن سه‌تار به سه گروه تقسیم می‌شود:
- سه‌تار مشقی جهت تمرین‌های ابتدایی و نوآموزان
- سه‌تار معمولی برای افرادی که مدتی تجربه‌ی سه‌تار‌نوازی دارند
- و سه‌تار حرفه‌ای برای افرادی که به صورت حرفه‌ای و در کنسرت‌ها از این ساز استفاده می‌کنند
از نظر «قطر عرضیِ صفحه و عمقِ کاسه» نیز ساز سه‌تار را به چهار دسته تقسیم می‌کنند:
- سه‌تار کاسه‌بزرگ: در این نوع از سه‌تار، عرض صفحه و عمق کاسه حدود ۲ سانتی‌متر بزرگ‌تر از سه‌تار معمولی است و طول دسته و فاصله‌ی پرده‌ها نیز اندکی بیشتر است. حجم صدا در آن، بیشتر و بم‌تر است و اغلب توسط مردان انتخاب می‌شود.
- سه‌تار کاسه‌کوچک: در مقایسه با سه‌تار معمولی، عرض صفحه و عمق کاسه در این نوع، حدود ۲ سانتی‌متر کم‌تر است؛ در نتیجه طول دسته و فاصله‌ی پرده‌ها نیز کاهش می‌یابد. این نوع از سه‌تار صدای زیرتر و کم‌حجم‌تری تولید میکند و بیشتر مناسب خانم‌ها و اشخاصی با جثه‌ی کوچک است.
- سه‌تار معمولی: منظور از این نوع سه‌تار، سازی است که اندازه‌ی طول دسته، عمق کاسه، عرض صفحه و پرده‌بندی‌ها در آن، مطابق با استاندارد معمول سه‌تار باشد.
- و در نهایت، سه‌تار کوچک که مناسب کودکان و بچه‌ها طراحی می‌شود.
شما به‌عنوان یک هنرجو بهتر است با در نظر گرفتن سطح نوازندگی خود (مبتدی، متوسط یا پیشرفته)، علائق شخصی (مثلاً ترجیح به صدای بم‌تر یا ظاهر و اندازه‌ی ساز) و البته بودجه‌ای که در نظر گرفته‌اید، از بین مدل‌های معرفی شده، ساز مناسب خود را انتخاب کنید. فراموش نکنید که یک سه‌تار خوب، گران‌ترین گزینه نیست، بلکه سازی است که متناسب با نیاز و مسیر یادگیری شما باشد.
سه‌تار دست‌دوم (کهنه یا فرسوده؟)
نوازندگی مداوم و البته صحیح سه‌تار معمولاً موجب بهترشدن صدای آن می‌شود. به همین دلیل بیش‌ترِ سهتارهای کهنه و کارکرده، در مقایسه با سهتارهای نو، صدای گرم‌تر و جااُفتاده‌تری دارند.
نکته‌ی مهم این است که باید موضوع کهنگی را از فرسودگی متمایز کرد. ممکن است هر سه‌تار کهنه‌ای ساز خوبی باشد اما هیچ سه‌تار فرسوده‌ای ساز خوبی نیست.
بنابراین اگر قصد خرید یک سه‌تار دست دوم و کارکرده را دارید، بهتر است یک متخصص یا نوازنده‌ی باتجربه را با خود همراه کنید تا ساز را به‌خوبی بررسی کرده و کیفیت و ارزش خرید آن را مشخص کند.
دیگر نکات مهم در هنگام خرید سه‌تار
علاوه بر توضیحات بالا، نکات دیگری هم وجود دارد که دانستن آن‌ها می‌تواند در خرید سه‌تار به شما کمک کند:
- از فروشگاه‌های معتبر، ساز را خریداری کنید.
- اگر از سازگر مستقیم ساز را می‌خرید، در مورد او اطلاعات کافی و معتبر کسب کنید.
- به سیم های ساز، مضراب بزنید و به صدای آن گوش بسپارید. صدای سه‌تار باید نرم و یکدست باشد و تیزی و گز آزار‌دهنده، نداشته باشد.
- سه‌تاری را انتخاب کنید که صدای آن بیشتر به دل شما بنشیند. البته توصیه می‌شود شفافیت صدای آن را هم مد نظر داشته باشید.
- ساز را وقتی نشسته‌اید در دست بگیرید و دقت کنید که سه‌تار در دستان شما حالت راحتی داشته باشد. طول دسته، به‌اندازه و اصطلاحاً خوش‌دست باشد و وزن ساز نیز برایتان مناسب باشد. یعنی نه آن‌قدر سنگین باشد که موجب خستگی و افت تکنیک شود و نه آن‌قدر سبک که، به اصطلاح، از دست فرار کند.
- سه تار باید گرانیگاه مناسبی داشته‌باشد. یعنی سنگینی دسته به حدّی نباشد که در هنگام نوازندگی، به‌خصوص در پایین دسته، کاسه‌ی ساز به طرف بالا برود. برای تست آن می‌توانید ساز را از قسمت نقطه‌ی اتصال دسته و کاسه، روی انگشت سبابه‌ی خود قرار دهید. در این وضعیت باید ساز روی انگشت شما تعادل داشته باشد و بایستد. اگر این اتفاق رخ نداد، یعنی ساز ساختار حرفه‌ای ندارد. در انجام این تست مراقب باشد سه‌تار از دستتان نیفتد و دچار آسیب نشود.
- به‌صورت چشمی توجه کنید که صفحه، کاسه و دسته‌ی سه‌تار، حول محورِ طولی متقارن باشد.
- سه تار را تنها از روی عکس و ظاهر آن انتخاب نکنید.
- تیرگی یا روشنی و به عبارت دیگر، رنگ سه‌تار تأثیری در کیفیت آن ندارد.
- بلندی صدای سه‌تار، ملاک کیفیت ساز نیست. این نکته نیز بسیار سلیقه‌ای است.
- به تناسب قطر دسته و ضخامت آن دقت کنید. دسته‌ی سه‌تار باید طوری طراحی شده باشد که بالای دسته نازک‌تر از پایین آن باشد و این افزایش پهنا، به‌صورت تدریجی اتفاق افتاده باشد.
- انگشت اشاره‌ی دست چپ خود را روی سیم و پرده‌ها بگذارید و کمی آن را جابجا کنید تا مطمئن شوید که انگشت‌ها راحت روی دسته‌ی ساز حرکت می‌کنند.
- دقت کنید که پرده‌های بسته شده روی دسته‌ی سه تار کم نباشند. بطور معمول سه‌تار بین ۲۵ یا ۲۸ پرده دارد.
- بهتر است در زمان انتخاب سه‌تار، فردی باتجربه را همراه خود داشته باشید تا خرید مطمئن‌تری انجام دهید.
نکته‌ی آخر
در حال حاضر، عموم سازندگان ساز، استانداردهای حداقلی و اولیه را در ساخت سه‌تار رعایت می‌کنند؛ به‌ویژه در فروشگاه‌های معتبر. کم پیش می‌آید که سازی مثلاً از نظر جنس چوب یا اتصالات در شرایط نامناسبی باشد.
ممکن است یکی از چالش‌ها و مسائل شما در هنگام خرید، تشخیص کیفیت صدای ساز باشد که آن هم شاخص دقیقی ندارد. حتی ممکن است صدای سازی بسیار هم باکیفیت باشد اما به سلیقه‌ی شما نخورد.
برای موضوع صدا، فعلاً نیازی به وسواس نیست. اگر ساز از نظر کیفیت ساخت استاندارد است، به احتمال زیاد صدای مقبولی هم دارد.
برای شروع و خرید اولین ساز خود، بهتر است بیش از حد وسواس به خرج ندهید؛ بودجه‌ای معقول کنار بگذارید و از سازنده‌ای که خودتان دوست دارید و ظاهر کارهایش را می‌پسندید، یک ساز تهیه کنید.
این سازی که می‌خرید احتمالاً تا دو یا سه سال جواب‌گوی تمرینات شما خواهد بود. پس از این مدت، خودتان آن‌قدر تجربه کسب کرده‌اید که بتوانید یک ساز حرفه‌ای را بررسی و خرید کنید.
در پایان باید گفت که پس از تهیه‌ی سه‌تار مناسب، یادگیری توسط مدرس مناسب نیز بحث کلیدی دیگر است. امروزه به واسطه پیشرفت تکنولوژی، موسیقی را می‌توان به صورت آنلاین و در هر جایی یاد گرفت. مجموعه‌ی سه‌تار خنیاگر با تدریس طینوش بهرامی در این مسیر گزینه‌ی بسیار خوبی است که با شیوه‌ای تازه و دقت کافی، این ساز را آموزش داده است.
سپاس از رهنمودهای شما،
اطلاعات اولیه خوبی کسب نمودم.