سه‌تار، سازی سازگار، سبک و ساده است که صدایش سلیقه‌‌های بسیاری را در بر می‌گیرد. اما به همان اندازه هم، حساس و آسیب‌پذیر است و نیاز به نگهداری مداوم دارد. رسیدن به صدای درست در یادگیری سه‌تار، گذشته از تمرین منظم و تلاش مستمر، به مراقبت درست از این ساز نیز بستگی دارد.
متغیرهای بسیاری مثل اقلیم، فصل، فشار هوا، گرما، سرما، نم، خشکی، گردوغبار و موارد دیگر، بر صدای سه‌تار تأثیر گذارند و به تغییرات فیزیکی و شیمیایی در ساختمان ساز منجر می‌شوند. بنابراین ضروری است که در مورد شرایط درست نگهداری سه‌تار و نکات مراقبتی آن اطلاعات کافی داشته باشید، تا کیفیت صدای سازتان را از دست ندهید و با آرامش خاطر مسیر یادگیری آن را طی کنید.
نشانه‌های سه‌تار آسیب‌دیده
پوسیدگی و شکستگی بافت چوب صفحه و کاسه، ساییدگی سطح دسته، از بین رفتن خاصیت چسب و لاک‌الکل، پارگی پرده‌ها، زنگ زدن سیم‌ها، آفت‌زدگی دسته و آسیب اجزا، از جمله مشکلاتی هستند که نشانه‌ی عدم سلامت ساز سه‌تار شما هستند. نمود این مشکلات در خالی کردن کوک، گز زدن، ناهمخوانی سیم‌ها و آسیب‌های جبران‌ناپذیر دیگر دیده می‌شود.
برای مراقبت و نگهداری سه‌تار چه نکاتی را باید رعایت کنیم؟
یکی از مواردی که هنرجو باید به‌کار گیرد تا سازش سالم بماند و از نوازندگی و آموزش سه‌تار دل‌زده و خسته نگردد، نگهداری از سه‌تار است. اما نگهداری سه‌تار چه‌گونه است؟ مواردی که در این راستا طرح شده‌اند نیازی به تخصص ویژه ندارند و تنها با رعایت چند نکته، برآورده می‌شوند.
● جابجایی سه‌تار
سه‌تار شکستنی است!
برای درک بهتر حساسیت مسأله، خوب است بدانید که کاسه‌ی سه‌تار لایه‌ی ظریفی از چوب توت است که ضخامتی کمتر از چهار میلی‌متر دارد. صفحه‌ی رویی سه‌تار، حتی از آن هم نازک‌تر است. کوچک‌ترین ضربه‌ای ممکن است به شکستن و جدا شدن اجزای آن از هم منجر شود.
پس بهتر آن است که سازتان را در کاور سه‌تار نگه دارید و در جایی ایمن و کم رفتوآمد قرار دهید. همچنین در جابه‌جایی‌ها، از قرار دادن ساز در مکان‌هایی که احتمال ضربه و فشار وجود دارد مثل صندوق اتوموبیل یا قسمت بار هواپیما، قطار و اتوبوس، خودداری کنید. امن‌ترین جا برای سه‌تار، در کنار نوازنده‌ی آن است.
● نصب سه‌تار روی دیوار
بسیاری سه‌تار را بر دیوار خانه می‌آویزند تا از زیبایی دیدارش هم بهره‌مند شوند. این کار کمی پر خطر است و توصیه نمی‌شود. بهترین گزینه، نگهداری این ساز در کاور مخصوص است.
اما اگر اصرار بر آویختن سه‌تار از دیوار دارید، چند نکته را رعایت کنید:
- سه‌تار در جای پُر رفتوآمد خانه نباشد.
- سه‌تار در معرض نور مستقیم آفتاب نباشد.
- سه‌تار در معرض هُرم گرما نباشد.
- سه‌تار در معرض باد مستقیم نباشد.
- سه‌تار در موقعیت فشار روی گوشی‌ها نباشد.
● تمیزکاری سه‌تار
پیش از نواختن سه‌تار، دستان خود را بشویید!
چربی یا آلودگی دست‌ها که ممکن است به‌خاطر تماس با اشیای آلوده، مواد غذایی یا حتی عرق کردن به وجود آمده باشد، قابلیت آسیب به سیم‌ها، پرده‌ها و روکش لاک‌الکل سه‌تار را دارد و می‌تواند در مدت زمانی کوتاه، بر بدنه و صدای ساز، تأثیراتی منفی بگذارد. شست‌وشو و خشک کردن دست‌ها، پیش از نوازندگی، در پیشگیری از این لطمه، بسیار مؤثر است.
همچنین هر‌از‌گاهی پاکیزه کردن ساز از غبار با پارچه‌ای خشک و بدون پُرز، باید در برنامه‌ی هر نوازنده‌ی سه‌تار قرار گیرد.
● تعویض سیم‌ها‌ی سه‌تار
سیم‌ها پس از مدتی در اثر مجاورت هوا و رطوبت بالا، اکسید می‌شوند و حالت کشسانی خود را از دست می‌دهند. در این حالت، دیگر در کوک درست قرار نمی‌گیرند، طنین مطلوب خود را از دست می‌دهند و به‌مرور در روند آموزش نیز اختلال ایجاد می‌کنند.
برای رفع این مشکل و پیشگیری از پاره شدن سیم سه‌تار در مواقع حساس، بهتر است آن‌ها را در نوبت‌های منظم تعویض کنید. این نوبت در محیط‌های با هوای خشک هر شش ماه یکبار و در هوای مرطوب در پایان هر فصل توصیه شده است.
علاوه بر این، علائمی هم وجود دارند که با مشاهده‌ی آن‌ها لازم است هرچه زودتر جهت تعویض سیم اقدام کنید:
- افت کیفیت صوتی و کاهش شفافیت و طنین صدا
- زنگ‌زدگی، تغییر رنگ یا خوردگی سطح سیم
- نوسان در کوک و کاهش پایداری آن
- صدای ناهنجار یا نویز اضافی هنگام نواختن
- تغییر احساس فیزیکی در زیر انگشتان
● تعویض پرده‌های سه‌تار
پرده‌های سه‌تار را معمولاً از جنس روده‌ی تابیده‌ی گوسفند می‌بندند. اما گاه از نخ بخیه یا کات گوت هم استفاده می‌کنند. اگرچه کیفیت صدادهی پرده‌‌ی سه‌تاری که از جنس روده‌ی تابیده باشد بهتر است، اما عمر کوتاهی دارد.
فرسودگی، پوسیدگی و پارگی عواملی هستند که باعث می‌شوند پرده‌ها از جای خود جدا شوند و هنرجو یا نوازنده را در پیدا کردن محل دقیق نت دچار سردرگمی کنند. از سویی دیگر این موضوع باعث ایجاد صدای گز در برخی نت‌ها می‌شود.
پس جهت تعویض پرده‌های آسیب‌دیده، به‌موقع اقدام کنید!
● کوک سه‌تار
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های نگهداری صحیح سه‌تار، توجه منظم به کوک ساز است. کوک سه‌تار نه‌تنها بر کیفیت صدا و هماهنگی نغمه‌ها تأثیر مستقیم دارد، بلکه بر دوام سیم‌ها و سلامت کلی ساز نیز مؤثر است.
تغییرات دما، رطوبت و حتی میزان تمرین روزانه می‌تواند کوک ساز را تحت‌تأثیر قرار دهد.
برای حفظ کوک سه‌تار در وضعیت پایدار، بهتر است هر چند وقت یکبار، کوک آن را بررسی و در صورت نیاز اصلاح کنید. استفاده از تیونر دیجیتال به‌ویژه برای هنرجویان تازه‌کار توصیه می‌شود.
یکی از نکاتی که در این راستا باید مورد توجه قرار گیرد، آن است که کوک سه‌تار خود را با در نظر گرفتن قابلیت کشسانی سیم و ظرفیت ساز انجام دهید. به‌عنوان مثال می‌توان سیم اول سه‌تار را به جای نت دو، روی سی‌بمل کوک کرد؛ تا کوک بالاتر، فشار بیش‌تری به دسته، صفحه و اتصال کاسه و دسته وارد نکند.
همچنین برای جا افتادن صدای سه‌تار در کوک مورد نظر، مخصوصاً اگر برنامه‌ای مثل اجرا، کنسرت یا ضبط پیشِ رو باشد، بهتر است از یک ماه قبل این کار انجام گیرد.
اگر نیز به هر دلیلی قرار است مدتی سمت سه‌تار خود نروید، کوک سیم‌هایش را کمی شل کنید. این کار هم به سیم‌ها و هم به دیگر اجزای ساز فرصت استراحت می‌دهد.
● شرایط محیطی مناسب برای نگهداری ساز سه‌تار
سه‌تار به عنوان سازی ظریف با ساختار چوبی، نسبت به تغییرات محیطی بسیار حساس است. برای افزایش طول عمر ساز و حفظ کیفیت صدای آن، رعایت شرایط زیر ضروری است:
- دما و رطوبت متعادل: دمای مناسب برای نگهداری سه‌تار حدود ۱۸ تا ۲۵ درجه‌ی سانتی‌گراد است و رطوبت نسبی حدود ۴۰ تا ۵۵ درصد است. دمای بالا باعث خشک شدن و ترک خوردن چوب، و رطوبت زیاد موجب تاب برداشتن یا باد کردن ساز می‌شود.
- دور نگه داشتن از منابع گرمایشی و سرمایشی: نباید سه‌تار را نزدیک شوفاژ، بخاری، کولر، پنجره‌های سرد یا مقابل نور مستقیم خورشید نگه داشت. تغییرات دمایی به ساختار چوب آسیب جدی وارد می‌کنند.
- استفاده از کاور و جعبه‌ی مخصوص: برای محافظت از ساز در برابر گردوغبار، ضربه و نوسانات دمایی، نگهداری سه‌تار در کاور یا جعبه‌ی مخصوص به‌شدت توصیه می‌شود.
● بررسی دوره‌ای سه‌تار
یکی از نکات کلیدی در مراقبت از سه‌تار، بررسی دوره‌ای آن توسط نوازنده یا در صورت امکان یک متخصص است. حتی در‌صورتی‌که ظاهر ساز سالم به نظر برسد، ممکن است مواردی مانند شل شدن گوشی‌ها، خش‌خوردگی سطح صفحه، تاب برداشتن دسته یا فرسودگی خرک، به‌مرور زمان ایجاد شده باشند.
بررسی‌های منظم، مثلاً هر چند ماه یکبار، کمک می‌کند تا مشکلات جزئی پیش‌از آنکه به آسیب‌های جدی تبدیل شوند، شناسای و رفع گردند. این بازبینی می‌تواند شامل بررسی سیم‌ها، استحکام اتصالات و حتی وضعیت صدادهی کلی ساز باشد.
ادوات مربوط به نگهداری سه‌تار
در نگهداری از سه‌تار می‌توان از ادواتی استفاده کرد که برای این منظور طراحی شده‌اند:
کاور سه‌تار:
کاور سه‌تار در دو نوع کلی هاردکیس و سافت‌کیس در بازار موجود است که بنا بر نیاز خود می‌توانید از بین آن‌ها انتخاب کنید.
سافت‌کیس یا کاور نرم، سبک‌تر است و جابه‌جایی سه‌تار با آن آسان‌تر انجام می‌گیرد؛ اما از نظر استحکام و امنیت، هاردکیس یا کاور سخت گزینه‌ای بهتر در نگهداری سه‌تار است.
پایه‌ی سه‌تار:
در آویختن سه‌تار به دیوار، برای کم کردن فشار روی گوشی‌ها و قرارگیری مطمئن‌تر، بهتر است از پایه‌ی سه‌تار استفاده کنید.
این پایه هم در شکل ایستاده و هم آویخته در بازار پیدا می‌شود.
نم‌گیر یا ژل سیلیکا:
رطوبت‌گیر یا نم‌گیر یا سیلیکاژل در بسیاری از مصنوعات کاربرد دارد. داخل جعبه‌ی بسیاری از اجناس که نسبت به رطوبت حساس‌اند، بسته‌ی کوچکی از سیلیکاژل قرار می دهند.
در کاور سه‌تار هم می‌توان یک یا چند بسته‌ی کوچک سیلیکاژل گذاشت، تا رطوبت اضافی را به خود گرفته و از پوسیدن ساز پیشگیری کند.
پس از مدتی به دلیل جذب رطوبت، بهتر است نم‌گیر را شارژ کنید. برای این کار، بسته را حدود یک ساعت مقابل تابش مستقیم آفتاب قرار دهید تا دانه‌های داخل آن کاملاً خشک شود.
سخن پایانی
نگهداری اصولی از سه‌تار، نه‌تنها تضمین‌کننده‌ی طول عمر این ساز ظریف و دل‌نشین است، بلکه نقش مهمی در حفظ کیفیت صدا و لذت‌بخش بودن تجربه‌ی نوازندگی دارد. از کوک منظم گرفته تا توجه به شرایط محیطی، هر جزئی از مراقبت، بخشی از احترام به هنری است که در دستان شما جان می‌گیرد.
اگر به تازگی در مسیر آشنایی با سه‌تار قرار گرفته‌اید و علاقه‌مندید که نوازندگی این ساز را با رویکردی دقیق و حرفه‌ای آغاز کنید، خنیاگر همراهی مطمئن در این مسیر خواهد بود. با ما، یادگیری سه‌تار را از پایه تا اجرا، اصولی و توأم با لذت تجربه خواهید کرد.