عود یا بربط یکی از شناخته‌شده‌ترین سازهای موسیقی ایرانی است که البته در بین اعراب نیز پرطرفدار بوده و هست. شکل ظاهری این ساز شبیه به گلابی و از جنس چوب درخت توت یا آبنوس بوده. کاسه‌ی طنینی این ساز بزرگ و دسته این ساز کوتاه است. در این مقاله می‌خواهیم درباره‌ی روش کوک عود یا بربط به علاقمندان این ساز توضیح دهیم.
برای نت نویسی ساز عود یا بربت، معمولا با کلید سل انجام می‌شود و صدادهی این ساز نیز یک اکتاو بم‌تر است. در عودهای ده سیمی، کوک ساز به صورت “دو، سل، ر، لا، سل (یا فا یا می)” است و اگر یک جفت سیم از پایین به ساز اضافه شود، کوک آن “فا” خواهد بود، و درصورتیکه یک تک سیم از بالا به ساز اضافه شود، کوک آن سیم باتوجه به نیاز موسیقایی نوازنده نت “فا”، “می”، “ر”، و یا “دو” خواهد بود.
شیوه ی کوک کردن عود : دو سیم جفتی اول ( C ) دو سیم جفتی دوم ( G ) دو سیم جفتی سوم ( D ) دو سیم جفتی چهارم ( A ) دو سیم جفتی پنجم ( G ) سیم ششم (D)
بررسی کلی کوک ساز عود
باتوجه به این نکته که ساز عود در کشورهای متنوع و سبک موسیقی های متفاوتی مورد استفاده قرار می گیرد، بنابراین موضوع کوک، مبحثی پیچیده و پر از جزئیات خواهد بود و بررسی کامل انواع آن به زمان نیازی احتیاج خواهد داشت. به همین دلیل در این مطلب بطور کلی، رایج ترین کوک‌های مورد استفاده توسط نوازندگان و قوانین مربوط به آنها را بررسی خواهیم کرد.
کوک ایرانی ساز عود
در عود یا بربت نوازی ایرانی نیز چند نوع از کوک‌های مختلف رایج و مورد استفاده هستند، از جمله:
“دو – سل – ر – لا – سل ” و
” دو – سل – ر – لا – فا ” و
“فا- دو – سل – ر – لا – فا ” و
“فا- دو – سل – ر – لا – سل ”
با توجه به کوک های گفته شده تا به اینجا، می‌توانید دریابید که در همه ی کوک‌های متداول ساز عود یا بربت، تارهای صوتی اول تا چهارم به قاعده ی فاصله چهارم کوک می‌شوند، به این صورت که تار صوتی دوم، فاصله چهارم بالاتر از تار صوتی اول بوده و به همین ترتیب تا آخر. و تارهای صوتی پنجم و ششم بسته به شرایط و لزومات مختلف در هر سبک و اجرا، گاهی به شکل “تک صدایی” با چهار سیم اول با چهار سیم اول کوک می‌شوند ,به این صورت که تار صوتی پنجم با دوم همکوک و تا صوتی ششم با سوم همکوک می‌گردد, همچنین گاه همان فاصله چهارم برای تار صوتی پنجم رعایت شده و تار صوتی ششم را واخوان کوک می‌کنند.
در پایان باید ذکر کنیم که کوک‌های مختلف این ساز، باتوجه به علاقه و نیاز نوازنده که به مقام یا دستگاه موسیقایی مورد نظر نیز ارتباط دارد، مورد استفاده قرار می گیرند.
کوک عرب ساز عود
همانطور که در بالا اشاره کردیم، ساز عود در موسیقی عرب نیز جایگاه ویژه ای دارد و به روش های مختلفی هم کوک می‌شود. اما با این وجود، می‌توان گفت که از مطرح ترین کوک‌ها برای ساز عود در موسیقی عربی کوک “دو – سل – ر – لا – سل” است، در این کوک نت دو، زوج سیم اول از پایین هستند.
در حالتی که تک سیم یازدهم، یا زوج سیم ششم به عود اضافه شده باشد، چند کوک زیر بیش از همه‌ی کوک‌ها در موسیقی عرب مورد استفاده قرار می‌گیرند:
” دو – سل – ر – لا – سل – ر ”
” دو – سل – ر – لا -می – ر ”
همانطور که مشاهده می‌کنید، دو کوک بالا در ساز یازده یا دوازده سیمه، مربوط به حالتی است که تک سیم یا زوج سیم اضافه شده، به عنوان تار ششم، یا بم ترین تار صوتی عود اضافه شده باشند. در هردوی این کوک ها، تار ششم (که ممکن است تک سیم یا زوج سیم باشد) معمولا به صورت دست باز یا واخوان نواختنه می شود.
در کوک اول که در ابتدا به آن اشاره کردیم نیز، تار سری پنجم، بم ترین تار صوتی ساز است که معمولا به صورت دست باز یا واخوان نواخته می شود.
کوک عود پنج سیم
برای عودهایی که پنج سری سیم دارند، یکی دیگر از مدل های رایج کوک در موسیقی عربی به شکل ” دو – سل – ر – لا – فا ” است که در صورت لزوم، نت سل بم روی تار صوتی پنجم که در این کوک “فا” در نظر گرفته شده است، بسته می‌شود.
گونه ای دیگر از کوک ساز عود که به استاد منیر بشیر نسبت داده می‌شود، به این صورت است که زوج سیم یا تک سیم ششم را به عنوان تار صوتی اول، یا زیرترین صدا به مجموعه اضافه می‌کنند و آن را “فا” کوک می‌کنند که باعث می‌شود کوک به این صورت دربیاید: “فا- دو – سل – ر – لا – فا ”
کوک ترکیه ساز عود
یکی دیگر از سبک های نوازندگی عود مربوط به عود نوازی در ترکیه است که انواع مختلفی از کوک را شامل می‌شود. از معمول ترین کوک ها در این سبک، استفاده از عود با شش سری سیم است که سیم اضافه شده، تار صوتی ششم یا بم ترین صدا باشد. این مدل کوک به دو صورت زیر انجام می‌شود:
” ر – لا – می – سی – لا – می ”
” ر – لا – می – سی – فا دیز – می ”
با مقایسه کوک‌های گفته شده می توان به این نتیجه رسید که تفاوت زیادی بین شیوه‌های کوک عرب با ترکیه وجود ندارد و بیشترین تفاوت آنها این است که کوک ترکیه یک پرده بالاتر از کوک عرب انجام می‌شود.