چیزهایی که از سه تار باید بدانی
سه‌تار، ساز اختناق است، ویولون ساز دموکراسی. از بس صداش لاجون است؛ بغض فروخورده است انگار؛ طنین مخفی ترس و شیدایی. می‌گویند یک نفر شنونده برایش کم است، دو نفر زیاد. اما دیده بودم حوالی سه صبح که همه اشباح مدرنیته در خواب اند و دیگر نه صدای رفت و آمد ماشینی هست نه صدای دور و دَرهم کارخانه ای، چنان رسا می‌شود این صدا که باید خفه اش کنی از ترس همسایه.
رضا قاسمی در رمان «وردی که بره‌ها می‌خوانند» ، سه‌تار را اینگونه معرفی کرده است.
برای کسی که با سه‌تار زندگی کرده باشد، این پاراگراف قابل لمس ترین و آشناترین جملات هستند. چه بسا اگر در این روزگار ابوالحسن صبا نوازنده بزرگ موسیقی ایرانی و ساز سه‌تار در قید حیات بود در تایید این کلام سر تکان می‌داد.
اما چه می‌شود که این سه‌تار اینگونه شیدایی را همراه خود می‌آورد؟ در این عصر پر هیاهو و ماشینی، در کنار اصوات مختلف و پر تنوع، سه‌تار هم‌چنان در خلوت تنهایی مانده و همین امر وابستگی شدیدی به شنیدن این صدا می‌آورد. در این میان بی واسطه بودن نوازنده و سه‌تار را شاید بتوان مهم‌ترین عامل دانست. سه‌تار به طور کامل در آغوش و اختیار نوازنده اش است و با ضربه ملایم گوشه ناخنی به سیم های ظریف آن، طنین صوتی در کاسه ساز شکل می گیرد و به دلیل نازکی بدنه آن، ارتعاش صوت در بدن نوازنده هم می‌چرخد و وقتی صدا بیرون می‌آید، صدا متعلق به هر دوی آنهاست.
تاریخچه سه‌تار
نقش‌های به جا مانده از دوره ساسانی و حتی کمی قبل تر از آن به ما می‌گوید که سه‌تار بیش از هزار سال قدمت دارد. اگرچه در طول تاریخ این ساز در شکل و ظاهر تغییراتی داشته است، همانطور که شکل گیری ابتدایی آن نیز از پس تغییر سازهای دیگری چون عود باستان ایران به دست آمده و از خانواده تنبور است. گفته می‌شود که سه‌تار در ابتدا بیشتر در نواحی غرب آسیا نواخته می‌شده است و در بین عرفا محبوبیت بسیار در اکثر دوران داشته و در بعضی از مناطق و تاریخ با نام آواتار نیز شناخته می‌شده است.
قدیمی‌ترین نمونه باقی مانده از سه‌تار متعلق به قرن یازدهم هجری، یعنی چهارصد سال پیش است. گفته می‌شود که در دوره‌ای سه‌تار در بین اعیان، اشراف و درباریان نیز جایگاه ویژه پیدا کرده و در محافل آنان نواخته می‌شده است. تا اینکه میرزا عبدالله فراهانی با آموزش سه‌تار در جلسات درس خود، آن را به سازی رایج تبدیل کرده است.
معرفی کلی ساز سه‌تار
سه تار سازی زهی و مضرابی است. و همانطور که گفته شد از خانواده تنبور است اما با گذشت زمان و امروزه از جهت شکل نواختن و تکنیک‌ها و ظاهر اجزایی از آن مثل دسته ساز، به تار شباهت دارد. سه‌تار در قدیم داری سه سیم بوده، اما امروزه به چهار سیم تغییر یافته که سیم‌های سوم و چهارم به علت نزدیکی بسیار زیاد، با هم نواخته می شوند. اگرچه از گذشته کسانی چون فارابی، ابوعلی سینا و صفی الدین ارموی لزوم وجود سیم دیگری را احساس کرده‌اند اما بنا به روایت ابوالحسن صبا، این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی‌شاه به سه‌تار افزوده و به همین دلیل سیم سوم به سیم مشتاق معروف است.
جنس سیم‌های سه‌تار از فولاد و برنز است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند. نوازندگان سه‌تار به هنگام اجرای این ساز، در دو حالت نشسته روی زمین یا روی صندلی بدون دسته قرار میگیرند. برای نواختن سه‌تار کافی‌ست گوشه ناخن انگشت اشاره دست راست با سیم‌ها با حرکت رفت و برگشتی برخورد کند.
چوب های مختلفی در ساخت این ساز به کار می رود که از بهترین آن ها می توان به چوب درخت گردو و چوب درخت توت اشاره کرد. زیرا این چوب ها ماندگاری بالایی دارند و باعث می شوند که صدادهی ساز سه تار بهتر شود. به هر میزان که چوب استفاده شده در ساز کهنه تر و قدیمی تر باشد، ساز قیمت بالاتری خواهد داشت و ارزش سه‌تار بیشتر می شود. اگرچه نقش سازگر و تجربه وی در این مسیر بسیار مهم است. بنا به سلیقه سازگر و یا سفارش نوازنده از سایر چوب‌ها، استخوان، عاج و یا صدف در تزیین ساز استفاده می‌شود. برای محافظت از بدنه و چوب ساز و همینطور جلوه بیشتر آن ، بر روی ساز لاک الکل زده می‌شود.
صدای سه‌تار و باورهای مرسوم
سه‌تار دارای حجم صوتی کم اما صدایی مخملی، لطیف، نافذ، ظریف و دلنشین است و از آنجایی که که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می‌شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می‌کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده‌اند. اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می‌کنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، آثاری آفریده‌اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز تصور می‌شد کاملاً متفاوت است.
علاوه بر صدای ظریف و احوالات درونی سه‌تار، یکی از دلایل انتخاب این ساز آسانی در نواختن و آموزش آن نسبت به سایر سازها است. در اغلب اوقات نوازنده های سه تار آن را برای دل خود می نوازد و از صدای ساز خود لذت میبرد. این ساز را می توان به تنهایی بدون نیاز به ساز های دیگر نواخت و از آن لذت برد اگرچه همراه با سازهای دیگر و همینطور نوازندگی همزمان چند سه‌تار با هم نیز زیبایی و شکوه خاص خود را دارد.
اجزا سه‌تار
این ساز دارای دو قسمت دسته و کاسه است. کاسه سه تار از نظر ساختاری شباهت بسیاری به کاسه تنبور دارد با این تفاوت که کوچکتر و گردتر از آن است. این ساختار میتواند به شکل چوب یک سره و یک تکه باشد یا از اتصال تکه های چوب های برش خورده ایجاد شود. طول دسته سه تار معمولا بین ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر تعبیه می شود. اجزای دیگر سه تار شامل صفحه رو، خرک، پرده، شیطانک، سرپنجه، سیم گیر، گوشی می باشد. صفحه روی سه تار از جنس چوب است و معمولا دارای سوراخ های کوچکی است که خروج صدا از کاسه را میسر می سازد.
خرک سه تار نیز یکی دیگر از این اجزا است که از جنس چوب بوده و سطح مسطح زیرین آن روی صفحه قرار میگیرد.بر روی خرک شیار هایی وجود دارد که سیم ها از روی آن رد شده و از هم جدا می شوند. پرده سه تار نیز نخ های باریکی هستند که اغلب از جنس روده حیوانات و پلاستیک است که در عرض دسته قرار گرفته و وظیفه تقسیم بندی فواصل موسیقی را برعهده دارند. سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است و چهار گوشی دو به دو در طرفین قرار دارند.سیم گیر نیز قطعه ای چوبی و گاه استخوانی، که ابتدای بدنه ی کاسه نصب می شود و گیره ها روی آن قرار میگیرند.
دسته‌بندی ساز سه‌تار
از نظر ظاهری ممکن است سه تارهای مختلف با هم تفاوت داشته باشند اما این تفاوت در اصل نوازندگی این سازها تاثیری ندارد. این تفاوت ها تنها در رنگ و حجم صدای آن تاثیر می گذارد. برای مثال هرچه کاسه سه تار بزرگ تر باشد، صدای بم تری به خود می گیرد و یا سه تارهایی در اندازه کوچک ساخته می شوند که مناسب همراهی آواز بانوان هستند و به آنها اصطلاحا سه تار سوپرانو گفته می شود. البته این تغییرات ظاهری گاهی تا آنجا پیش رفته که گردی کاسه سه تار صاف گشته یا از کدو به عنوان کاسه ساز استفاده گشته است که به این سه تارها به ترتیب زیرعبایی و کاسه کدویی می گویند.
علاوه بر این تغییرات مرسوم، نوازندگان و سازگرها نیز بر اساس نیاز و ابتکار خود سه تارهای متفاوتی را طراحی کرده اند که هر یک به صدای متفاوت و کاربردی خاص دارند. برای نمونه امروزه سازهایی مانند شورانگیز، دلربا، حافظ، فلفل و … در همین مسیر ابتکار در طراحی و ساخت سه تارهای تازه ساخته شده اند.
از سوی دیگر از نظر سطح هم سه تارها به سه دسته تقسیم می شوند. سه تار مشقی جهت تمرین های ابتدایی و نوآموزان است. سه تار معمولی برای افرادی که مدتی سه تار می نوازند و سه تار حرفه ای، برای افرادی که به صورت حرفه ای و در کنسرت ها از این ساز استفاده می کنند. این سطح بندی براساس توانایی سازگر، جنس چوب، قدرت و رنگ صدا مشخص می‌شود. بدیهی است که هرچه کیفیت ساز بهتر باشد در پیشرفت یادگیری موسیقی نیز تاثیر می گذارد.
سبک‌های مورد استفاده سه‌تار
سه‌تار در دسته‌بندی سازهای سنتی موسیقی ایران به شمار می آید و بسیار مناسب برای فراگیری ردیف موسیقی دستگاهی ایران است. اما امروزه موزیسین های زیادی در تلاش برای ایجاد ملودی های جدید با این ساز هستند که از حالت سنتی خود خارج شود و موفق نیز بوده‌اند. امروزه سه تار علاوه بر جایگاه سابق خود در موسیقی ایرانی، با همراهی سازهای دیگر در موسیقی تلفیقی و یا پاپ هم مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین با افزوده شدن تکنیک های معاصر در نوازندگی این ساز، این روند رشد چشمگیری داشته است و می تواند در آینده بیشتر از سه تار در این فضاهای موسیقایی شنید.
نوازندگان مشهور سه‌تار
تا پیش از به وجود آمدن دستگاه‌های پخش، بلندگوها و میکروفون ها، سه‌تار به واسطه حجم صوتی کمی که نسبت به دیگر سازهای موسیقی ایرانی داشت و همچنین به دلیل شباهت نوازندگی آن با تار کمتر به عنوان ساز اصلی نوازندگان مشهور انتخاب می شد. اما در دوران معاصر نوازندگان بسیاری این ساز را به عنوان ساز اصلی خود برگزیدند و مدرسان بسیاری نیز در این دوران به صورت تخصصی به آموزش آن پرداختند.
ابوالحسن صبا را می توان از اولین نوازندگان موسیقی دانست که سه تار را به عنوان ساز اصلی خود انتخاب کرد. احمد عبادی نیز به واسطه سبک خاص نوازندگی خود باعث شد این ساز بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.
- سعید هرمزی
- یوسف فروتن
- نصرالله زرین پنجه
- داریوش طلایی
- جلال ذوالفنون
- مسعود شعاری
- بهداد بابایی
- حمید متبسم
- و طینوش بهرامی از جمله نوازندگان و مدرسانی هستند که سه‌تار را می‌توان ساز تخصصی آنها دانست.
قطعات مشهور سه‌تار
تمام قطعات موسیقی سنتی ایرانی و ردیف دستگاهی موسیقی ایران را می توان با سه تار اجرا کرد. پس می توان گفت با یادگیری سه تار به گنجینه ای گسترده و جادویی از نغمات و قطعات می توان دست یافت. البته به این نکته باید توجه داشت که هر یک از قطعات ممکن است در تزیینات و تکنیک ها بر اساس هر سازی متفاوت باشد اما این نکته تغییری در کلیت نواختن آن قطعه موسیقی نخواهد داشت. تعدادی از قطعات مشهوری که در کمتر از یک سال نوازندگی سه تار می توان آنها را نواخت به این صورت است:
- مرغ سحر
- بهار دلنشین
- بهار دلکش
- امشب شب مهتابه
- زردملیجه
- ای ایران
- ای وطن
- جان مریم
- سه گدار
- به یاد گذشته
- از خون جوانان وطن
- دختر بویر احمدی
- بسته ی دام
- ریحان
- گل پامچال
- نوایی
- گل گندم
- درنه جان
…
سخن پایانی
سه‌تار، ساز هم زیستی‌ست. باید با آن زندگی کرد، یعنی خیلی هم انتخابی نیست، هم‌نشینش که شوی و صدایتان که یکی شود، مجبور میشوی به همراهی همیشگی‌اش، معتادش میشوی. پس اگر تو هم مجذوب صدای این ساز شده‌ای و میخواهی بیاموزی‌ش، اقدام کن! خنیاگر بهترین مجموعه‌ی آموزش آنلاین سه‌تار را فراهم کرده تا با خیال راحت یاد بگیری و بنوازی. خلوت تو، بعد از شروع یادگیری، برای همیشه تغییر خواهد کرد.